Δεν είναι η πρώτη φορά που η Ιστορία φανερώνει το πρόσωπό της έτσι. Οχι με ελαιόκλαδο· αλλά με ρητορική υπεροχής και φωνή δουλεμένη από επιτελεία. Η διεθνής νομιμότητα, όσο εύθραυστη κι αν ήταν, προσέφερε για δεκαετίες έναν κοινό κώδικα. Ενα πλαίσιο, στο οποίο μπορούσαν να συνομιλούν ακόμη και αντίπαλοι. Δεν είχε μηχανισμό επιβολής· ούτε αστυνόμευση. Είχε, όμως, την υπόσχεση ότι η ισχύς δεν είναι το μόνο μέτρο των πραγμάτων. Αλλά μάλλον μόνο στη γειτονιά μας.
Αυτό που βλέπουμε σήμερα δεν είναι ακριβώς καινούργιο. Η γλώσσα του τετελεσμένου – της πράξης που προηγείται του λόγου – δεν εξαφανίστηκε ποτέ. Εμείς, στη Δύση, απλώς είχαμε την πολυτέλεια να την αγνοούμε. Τη βλέπαμε από απόσταση, να εφαρμόζεται αλλού: στη Μέση Ανατολή, στην Αφρική, στον Καύκασο. Τη βαφτίσαμε ιδιαιτερότητα. Τώρα επιστρέφει στο δικό μας προσκήνιο. Οχι ως νεωτερισμός, αλλά ως κάτι αρχαίο και γνώριμο που μας αιφνιδιάζει μόνο επειδή τόσα χρόνια δεν μας άγγιζε.
Η πρόσφατη δήλωση του αμερικανού προέδρου είναι χαρακτηριστική. Η καταστροφή των ιρανικών εγκαταστάσεων δεν παρουσιάστηκε ως αναγκαστική λύση, αλλά ως επιτυχία. Η ειρήνη δεν προτείνεται, απαιτείται. Κι αν δεν έρθει, θα ακολουθήσουν νέες επιθέσεις. «Πιο γρήγορες, πιο εύκολες», με «ακρίβεια». Η επίκληση του Θεού στο τέλος της ομιλίας δεν μετριάζει το μήνυμα. Το σφραγίζει, με τη βεβαιότητα μιας αποστολής.
Η αποχώρηση των ΗΠΑ από τη συμφωνία του 2015 για τα πυρηνικά του Ιράν δεν ήταν μια αλλαγή στρατηγικής. Ηταν το τέλος μιας δύσκολης, αλλά υπαρκτής προσπάθειας σταθεροποίησης. Στη θέση της, δημιουργήθηκε κενό. Και μέσα στο κενό, επέστρεψαν οι απειλές, τα αντίποινα, οι προληπτικές ενέργειες. Η στρατηγική θεωρία τις αναγνωρίζει ως αποτροπή. Το διεθνές δίκαιο τις απαγορεύει.
Οταν παραβιάζονται κανόνες χωρίς συνέπειες, παύουν να λειτουργούν ως κανόνες. Οταν η επιβολή γίνεται μέσο επίλυσης διαφορών, η ισχύς αποκτά νομιμοποίηση. Και τότε, η σταθερότητα γίνεται ζήτημα ισορροπίας τρόμου – όχι συμφωνίας.
Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ σιωπά. Οχι από αμηχανία, αλλά από αδράνεια. Κανείς δεν περιμένει πια από αυτό εγγυήσεις. Η διεθνής κοινότητα: δεν καταδικάζει, δεν παρεμβαίνει. Παρατηρεί. Ισως υπολογίζει. Αυτή η επιστροφή στη λογική της ισχύος δεν σημαίνει μόνο ότι οι θεσμοί αδυνατούν να επιβληθούν. Σημαίνει και κάτι πιο ανησυχητικό: ότι κανείς δεν φαίνεται πρόθυμος να τους υπερασπιστεί. Ο χάρτης ξανασχεδιάζεται. Οχι με διαβουλεύσεις, αλλά με κινήσεις επί του πεδίου. Οι περιφερειακοί παίκτες, που κάποτε υπήρξαν αντικείμενα πολιτικής τρίτων, τώρα δρουν μόνοι. Δεν πρόκειται όμως για πράξη τους ελευθερίας, αλλά για ανάληψη ρίσκου, δίχως δίχτυ ασφαλείας.
Σε αυτό το περιβάλλον, η σιωπή μοιάζει με παράθυρο ευκαιρίας. Κάποιοι την ερμηνεύουν ως ανοχή. Κάποιοι την αξιολογούν ως πρόσκληση. Και δεν είναι λίγες οι γειτονιές του πλανήτη – ούτε λίγες οι πρωτεύουσες, μερικές και κοντινές μας – που βλέπουν τη διάλυση των κανόνων όχι ως απειλή, αλλά ως ευκαιρία για επαναχάραξη θέσεων και ρόλων.
Ο ρεαλισμός θυμίζει ότι το διεθνές σύστημα ήταν πάντοτε άναρχο. Οι ισχυροί υπαγορεύουν και οι αδύναμοι προσαρμόζονται. Ο πολιτικός ρεαλισμός προειδοποιεί: όταν όλοι λειτουργούν με τη λογική της δύναμης, το σύστημα γίνεται απρόβλεπτο. Και το απρόβλεπτο γεννά χάος. Και οι κανόνες; Η διεθνής νομιμότητα, απαντά ο Παγκόσμιος Νότος, πρόκειται για αφήγημα που η Δύση επαναλαμβάνει στον εαυτό της, ξανά και ξανά, μέχρι που άρχισε να πιστεύει πως ήταν αλήθεια.
Η Ιστορία δεν περιμένει· συνεχίζει· πάντα συνεχίζει· κι εμείς που για καιρό αγνοούσαμε κανόνες απαράβατους, τώρα τους βλέπουμε να διαμορφώνουν το πεδίο ξανά. Στεκόμαστε να κοιτάμε αμήχανοι, αθώοι ή συνυπεύθυνοι τη μεγάλη πομπή που περνά. Με λάβαρα, με δηλώσεις, με δόξα· και πίσω της, μες στη σκόνη, το σώμα της Νομιμότητας – ακίνητο, ξεχασμένο.
Το ερώτημα δεν είναι εάν ο ρεαλισμός έχει δίκιο, αλλά εάν θα υπάρξει κάποιος να συγκρατήσει, πριν το κόστος γίνει οικουμενικό.
Ο Δημήτρης Κόλλιας είναι βοηθός ερευνητής στο Ελληνικό Ιδρυμα Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ)
