«Η οριστική απόφαση για την Ελληνική Επανάσταση πάρθηκε σ’ ένα λιμάνι του Δέλτα του Δούναβη, το Ισμαήλι της Βεσσαραβίας, στις αρχές Οκτωβρίου του 1820. Με τον όρο «απόφαση» (…) εννοώ την επιτελική – πολιτική ενέργεια για το πέρασμα από την ιδεολογική και οργανωτική προετοιμασία, στην άμεση ένοπλη εξέγερση. Εκεί στο Ισμαήλι, κατά την άτυπη σύσκεψη ενός σημαντικού μέρους της ηγεσίας των Φιλικών και του Αλέξανδρου Υψηλάντη, πραγματοποιήθηκε η μεγάλη τομή, η μετάβαση από τον επαναστατικό σχεδιασμό στην επαναστατική πράξη. Ο Υψηλάντης ήταν ήδη εκλεγμένος αρχηγός με τον λιτό και κόσμιο τίτλο του «Γενικού Εφόρου» ή «Γενικού Επιτρόπου», της μυστικής και αοράτου «Υπέρτατης Αρχής της Εταιρείας των Φιλικών». Η συνέλευση του Ισμαηλίου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το πρώτο πολυπρόσωπο «θεσμικό» όργανο της Ελληνικής Επανάστασης, αφού για πρώτη φορά, αν και με συνωμοτικό (επιλεκτικό) ακόμη, και όχι δημοκρατικό, τρόπο, συγκροτήθηκε συνέλευση επωνύμων ηγετικών στελεχών της Εταιρείας, με τη συμμετοχή του «Γενικού Επιτρόπου» / Αρχιστρατήγου και με σκοπό τη συλλογική επεξεργασία της μεγάλης απόφασης. Στο Ισμαήλι της Βεσσαραβίας, τα πρόσωπα, από ιδανικές φιγούρες της συνθηματικής αλληλογραφίας, πήραν τη φυσική τους υπόσταση. Εκεί, οι περισσότεροι συναντήθηκαν για πρώτη φορά».

Eτσι αποτυπώνει σήμερα, σε μια νέα σημαντική έκδοση, τη γενεσιουργό στιγμή της Ελληνικής Επανάστασης ο ιστορικός Βασίλης Παναγιωτόπουλος. Ο ομότιμος διευθυντής ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών), που θεωρείται από τους βαθύτερους γνώστες της Ιστορίας της Ελληνικής Επανάστασης, σπάνια αποτυπώνει στο χαρτί, σε μεγάλη έκταση, τις γνώσεις και τις σκέψεις του πάνω στο ζήτημα, ίσως και γιατί έχει επίγνωση της πολυπλοκότητας του πράγματος. Την ίδια ακρίβεια και ταυτόχρονα επιφύλαξη στις διατυπώσεις διακρίνει κανείς και στα γραπτά ενός έτερου βαθέoς γνώστη του 1821, του ομότιμου καθηγητή Βασίλη Κρεμμυδά, ο οποίος επίσης μόλις εξέδωσε νέο βιβλίο για το θέμα. Θα έλεγε κανείς ότι οι δύο ιστορικοί μοιάζει να θεωρούν ότι βρίσκονται σε κινούμενη άμμο, ότι παρά τις συνεχώς νέες επεξεργασίες τους η Ελληνική Επανάσταση, στην πληρότητα και την πολυπλοκότητά της, δεν μπορεί παρά να τους διαφεύγει, σε έναν βαθμό. Ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, αναφερόμενος στο κείμενό του, μιλάει ανοιχτά για φωτογραφική αποτύπωση της έρευνας αυτή τη στιγμή η οποία αναπόφευκτα θα ανατραπεί, καλώντας μάλιστα τους νεότερους ερευνητές να εντρυφήσουν περαιτέρω. Είναι χαρακτηριστικό ότι το βιβλίο «Δύο πρίγκιπες στην Ελληνική Επανάσταση» με υπότιτλο «Επιστολές αυτόπτη μάρτυρα και ένα υπόμνημα του πρίγκιπα Γεώργιου Καντακουζηνού» (Εκδ. ΕΙΕ και Ασίνη) δεν είναι κατ’ αρχήν παρά η μετάφραση ενός κειμένου που έκανε από τα γερμανικά και προσέφερε αφιλοκερδώς στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών ο καθηγητής του Δημοκρίτειου Χρίστος Μ. Οικονόμου. Ενός κειμένου που αφορά τη δράση των δύο αδελφών Καντακουζηνών, Αλέξανδρου και Γεώργιου, μελών της ρωσικής αριστοκρατίας με μεγάλη περιουσία στη Βεσσαραβία, που εισήλθαν στη Φιλική Εταιρεία και συμμετείχαν ενεργά στα πρώτα βήματα της Επανάστασης, δίπλα στους Υψηλάντηδες, και το οποίο πλέον θα είναι προσιτό και στους μη γερμανομαθείς.

Ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος με αφορμή το κείμενο αυτό και εμβαθύνοντας σε ένα στιγμιότυπο, θα λέγαμε, και μόνο, μέσα στον κυκεώνα των γεγονότων, γράφει προλόγους και εισαγωγές άνω των 160 σελίδων! Φτιάχνοντας έτσι ένα χωριστό βιβλίο μέσα στο βιβλίο, το οποίο θέτει το πλαίσιο και τα νεότερα πορίσματα της έρευνας γύρω από τη δράση της Φιλικής Εταιρείας, τα επαναστατικά σχέδια, την άστοχη μετατροπή ενός δευτερεύοντος σχεδίου (ο λόγος για το σχέδιο αντιπερισπασμού στη Μολδοβλαχία) σε πρωτεύον, με το πέρασμα του Προύθου. Και δεν στρέφει απλώς την προσοχή προς την άτυπη σύσκεψη του Ισμαηλίου, αποδίδοντάς της την πραγματική σημασία που θεωρεί ότι της ανήκει, πολύ μεγαλύτερη από ό,τι συνήθως της δίδεται. Επανατοποθετεί πλήθος γεγονότων, αλλού μεγεθύνοντας και αλλού περιορίζοντας τη σημασία τους. Λέει λ.χ. πως το γεγονός ότι η Φιλική Εταιρεία απευθύνθηκε δις στον Ιωάννη Καποδίστρια να αναλάβει την αρχηγία της και εκείνος αρνήθηκε (και ότι ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ήταν η δεύτερη επιλογή της) δεν έχει συζητηθεί σχεδόν καθόλου. Και ότι η ίδρυση Εταιρείας Φιλόμουσων στη Βιέννη έγινε στο πλαίσιο της διεθνοποίησης του ελληνικού ζητήματος (με ρωσική επιρροή και ως αντίδραση στην αντίστοιχη που είχε ιδρυθεί νωρίτερα στην Αθήνα και που είχε αγγλικές επιρροές). Επίσης θεωρεί αναμφισβήτητο ότι οι Φιλικοί είχαν αποφασίσει ως χρόνο έναρξης της Επανάστασης τα τέλη Μαρτίου –ίσως τις 25, αλλά αυτό είναι λιγότερο βέβαιο. Ενώ θεωρεί σίγουρο πως στη ρουμανική ιστοριογραφία και τα αρχεία της, που επικοινωνεί ελάχιστα –ακόμη λιγότερο και από τη ρωσική –με την ελληνική ιστοριογραφία, υπάρχει πεδίο δόξης λαμπρόν για τους νεότερους ερευνητές.

Πέντε χρόνια πριν από τη συμπλήρωση 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, ύστερα από δύο δεκαετίες σημαντικών αναθεωρήσεων στην έρευνα και κάποια σχετική ύφεση τα τελευταία χρόνια στο πεδίο αυτό, η εκδοτική δραστηριότητα περί το 1821 αρχίζει ξανά να πυκνώνει. Τους τελευταίους μήνες εκδόθηκαν λ.χ. δύο σημαντικά βιβλία για τον Καποδίστρια που προσφέρουν πλήρη εικόνα για τον πρώτο κυβερνήτη της Ελλάδας, ο οποίος ήθελε να βάλει τις βάσεις ενός σύγχρονου ευρωπαϊκού κράτους, πάνω πάντως σε ένα αυταρχικό μοντέλο διοίκησης. Η μία είναι «Ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας» (Εκδ. Καστανιώτη), που κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 2015, έργο συλλογικό δεκατεσσάρων γνωστών ιστορικών, σε επιμέλεια Γιώργου Γεωργή, που επαναξιολογεί την περίοδο της κυβερνητικής του θητείας έως τη δολοφονία του. Η άλλη, «Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η Ρωσία» του ρώσου ελληνιστή και βαλκανιολόγου Γκριγκόρι Αρς, που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο σε δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση από τις Εκδόσεις Ασίνη και παρουσιάζεται τη Δευτέρα (στις 18.00, στην ΕλληνικήΕταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, Τριπόδων 28, Πλάκα), περιγράφει λεπτομερώς την περίοδο που υπηρετούσε το ρωσικό κράτος.

Το μόνο βιβλίο που τα βάζει πάντως, συνολικά, με το ζήτημα του 1821 είναι το «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» (υπότιτλος: «Τεκμήρια, αναψηλαφήσεις, ερμηνείες») του Βασίλη Κρεμμυδά, που κυκλοφόρησε πριν από έναν μήνα από τις Εκδόσεις Gutenberg.

Ο Βασίλης Κρεμμυδάς προσφέρει εδώ μια συνολική, ευσύνοπτη και ρέουσα ιστορία του ’21, με έμφαση στις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις που την τροφοδότησαν και την προετοίμασαν. Οπως ο ίδιος γράφει χαρακτηριστικά, «Το αφήγημα έκανε μια κεντρική επιλογή: αναλυτική αναφορά σε επιμέρους γεγονότα, μάχες ας πούμε και σε πρόσωπα γίνεται όπου είναι απολύτως απαραίτητο· η αναφορά στα τεκμήρια, η αναψηλάφηση του περιεχομένου τους, η ερμηνεία τους, διαφορετική ενδεχομένως, προέχει».

Κάπως έτσι στο βιβλίο του ομότιμου καθηγητή αναλύεται λ.χ. η σημασία των Ναπολεόντειων Πολέμων, που έδωσαν τη δυνατότητα στον ελληνικό εφοπλισμό να συγκεντρώσει για μια εικοσαετία μεγάλο πλούτο (περίπου ως αποκλειστικός τροφοδότης της Ευρώπης σε τρόφιμα, αφού με την οθωμανική σημαία, ήταν ο μόνος ουδέτερος), αλλά και η οικονομική κρίση της δεκαετίας πριν από την Επανάσταση. Γίνεται αναλυτική αναφορά και στον τρόπο χρηματοδότησης της Επανάστασης (από ιδιωτικά κεφάλαια που μισθοδοτούσαν στρατιώτες και άλογα έναντι μελλοντικής αποζημίωσης από το ελεύθερο κράτος), στους πλειστηριασμούς τέως οθωμανικών γαιών και στη διανομή λαφύρων ως άλλων τρόπων χρηματοδότησης, στους εμφυλίους του 1823-1824, στις εσωτερικές εξουσιαστικές δομές, στα ξένα δάνεια αλλά και σε αποφασιστικές μάχες –Βαλτέτσι, Τριπολιτσά, Μεσολόγγι, Δράμαλης, Ναυμαχία στο Ναβαρίνο κ.α. -, ιδωμένες όμως πάντα ως κομμάτι μιας μεγαλύτερης εικόνας. Είναι μια καλή γρήγορη, ψύχραιμη και καλοφτιαγμένη ματιά διακοσίων σελίδων στο τι λέει σήμερα η ιστορική έρευνα για την Επανάσταση και σε ποια σημεία υπάρχουν ακόμα διχογνωμίες.

Βασίλης Παναγιωτόπουλος

Δύο πρίγκιπες στην Ελληνική Επανάσταση

Εκδ. Ασίνη και Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, 2015,

Σελ. 416, Τιμή: €23

Βασίλης Κρεμμυδάς

Η Ελληνική Επανάσταση

του 1821

Εκδ. Gutenberg, 2016, Σελ. 232 , Τιμή: €11

Αννα Καρακατσούλη

«Μαχητές της ελευθερίας»

και 1821

Εκδ. Πεδίο, 2016,

Σελ. 344, Τιμή: €25

Grigori L. Arsh

Ο Ιωάννης Καποδίστριας

και η Ρωσία

Μτφ. Αναστασία Μπελοζέροβα

Πρόλογος: Βασίλης Παναγιωτόπουλος

Εκδ. Ασίνη, 2015,

Σελ. 400, Τιμή: €21

Ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας

Επιμ. Γιώργος Γεωργής

Εκδ. Καστανιώτη, 2015, Σελ. 280, Τιμή: €19