Στη χημεία καταλύτης είναι μια ουσία η οποία, όταν έρχεται σε επαφή με μια άλλη, η δεύτερη διαλύεται, διασπάται εις τα όσα τη συνέθεταν ή και εξαφανίζεται. Π.χ. ένα στερεό σώμα μπορεί να υγροποιηθεί ή να εξαερωθεί και σε ορισμένες συνθήκες να εξαφανιστεί. Καταλύτες όμως, έστω και με τη μεταφορική σημασία, υπάρχουν και στην Ιστορία και στην Τέχνη.
Στην Ιστορία, κατ' αρχάς, καταλύτης είναι ο καιρός. Κοινωνίες, ηγεσίες, οικογένειες ή άτομα σχεδιάζουν ή προσπαθούν να οικοδομήσουν με νόμους ή με τη βία ή με την αναζήτηση δυνατοτήτων ή αδυναμιών, σε συνθήκες φυσικές, συστήματα, οικοδομήματα, εργαλεία, μεθόδους εκμετάλλευσης των φυσικών αυτών δυνατοτήτων. Κάθε επέμβαση μετατροπής ή μεταποίησης των συνθηκών κάθε φυσικής ενέργειας είναι μια κατάλυση, μια ολοκληρωτική διάλυση της δομής ή των λειτουργιών της διαδικασίας. Ενας σεισμός, μια έκρηξη ηφαιστείου, μια θύελλα, ένας καύσωνας, ένας παγετός, μια ξηρασία, μια αρρώστια που πλήττει ζώα ή φυτά ή μια αρρώστια που εξολοθρεύει φυλές, οικισμούς, στρατούς, εργάτες μιας συγκεκριμένης δραστηριότητας, λόγω ανεξερεύνητων συχνά αιτίων ή ως αποτέλεσμα βίαιης επέμβασης της ανθρώπινης απληστίας, αποτελούν καταλυτικά γεγονότα που και τη φύση υπονομεύουν, αλλά κυρίως αλλάζουν άρδην και ανατρεπτικά τις φυσικές ισορροπίες και την ανθρώπινη κατάσταση.
Θα μείνω στη λειτουργία (κυριολεκτικά!) του καταλύτη στη Λογοτεχνία, και ιδιαίτερα στο Θέατρο. Στο πρώτο και αρχαιότερο ποιητικό κείμενο, τουλάχιστον της λευκής φυλής, την «Ιλιάδα» του Ομήρου, ένας λοιμός που αποδεκατίζει ένα ολόκληρο στρατό είναι η αιτία της αφήγησης. Ο ποιητής αρχίζει με μια πανδημική, λοιμώδη νόσο στον πρώτο κιόλας στίχο. Και οι στίχοι που ακολουθούν καταγράφουν το τραγικό θέαμα ενός πεδίου σπαρμένου με πτώματα. Είναι η πρώτη εικόνα της ανθρώπινης μοίρας στην Ιστορία της Λογοτεχνίας που μεταφέρει τη μοίρα του θνητού ανθρώπου. Θα ακολουθήσουν ανθρώπινοι καταλύτες με πράξεις προδοσίας, δειλίας, φόνου, ακόμα και αναχώρησης και εξανδραποδισμού.
Οταν έρχεται στην ιστορία του ανθρώπου η αίσθηση του τραγικού καταλυτική, ώστε να δημιουργήσει νέα έργα λογοτεχνίας, η τραγωδία, με το σωζόμενο πρώτο δράμα στην ιστορία του ανθρώπου του παγκόσμιου πολιτισμού, τους «Πέρσες» του Αισχύλου, μας διδάσκει (η τραγωδία είναι η πρώτη «διδασκαλία» στην ιστορία του πνεύματος) πόσο καταλυτική μπορεί να είναι η αλαζονεία στον ανθρώπινο βίο. Στην τραγωδία του Αισχύλου ο χαρακτήρας της αλαζονικής συμπεριφοράς αναλύεται από τον νεκρό Δαρείο που εμφανίζεται για να καταδικάσει την αφροσύνη του για τον Ξέρξη στην εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων. Η μεγαλοφυΐα του Αισχύλου αναλύει την καταλυτική επέμβαση στην ιστορία, ορίζοντάς την από την πλευρά των ενόχων. Ενα μεγάλο, έμμεσο δίδαγμα του μεγάλου ποιητή που αποφεύγει την οίηση των νικητών και αναδεικνύει την αξία της νίκης στον θρήνο των ηττημένων. Η τραγωδία στα έργα του Αισχύλου και των άλλων τραγικών αναλύεται σε όλες τις εκδοχές τής εθνικής και της ατομικής ενοχής.
Στην «Ορέστεια» του Αισχύλου η μοιχεία είναι ένας διπλός καταλύτης. Μετά την αναχώρηση του Αγαμέμνονα για την Τροία, ως επικεφαλής της εκδίκησης των Ελλήνων, η Κλυταιμνήστρα σπιτώνει τον εραστή της Αίγισθο. Αυτόν εξοντώνει ο εκδικητής Ορέστης. Ο Αγαμέμνων επιστρέφει στην πατρίδα με ερωμένη μια σκλάβα, κόρη του ηττημένου τρωαδίτη ηγεμόνα, τη μάντισσα Κασσάνδρα. Ο μοιχός τιμωρείται από τη μοιχαλίδα Κλυταιμνήστρα μαζί με τη σκλάβα ερωμένη του. Ο μητροκτόνος Ορέστης καταρρέει στα χέρια της αδελφής του Ηλέκτρας μέσα σε ένα παραλήρημα εφιάλτη και ενοχής.
Ο Οιδίπους, στην τραγική εκδοχή του Σοφοκλή, είναι ο μεγάλος καταλύτης των γεγονότων. Ερχεται ανίδεος και αλαζόνας από τους Δελφούς όπου τον ενημέρωσαν ότι θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα κοιμηθεί με τη μητέρα του, πιστεύοντας ότι απομακρύνεται από την Κόρινθο, όπου είχε αφήσει τους γονείς του, για τους οποίους όμως αγνοούσε πως ήταν θετοί. Ετσι εισβάλλει αθώος και ανίδεος στην επικράτεια της βασίλισσας Ιοκάστης, που μόλις είχε χάσει τον άνδρα της, τον Λάιο, ο οποίος δεν ήταν άλλος από εκείνον που φόνευσε ο Οιδίπους στο τρίστρατο των Δελφών. Ετσι, με βραβείο αρετής και τόλμης, αφού σκότωσε το τέρας που κατακρατούσε το νερό της δημόσιας πηγής που εξυπηρετούσε τη Θήβα, τη Σφίγγα, παντρεύεται εν αγνοία του τη χήρα βασίλισσα, τη μητέρα του! Ετσι το παν καταλύεται και οδηγείται πλησίστιος προς τον όλεθρο.
Στην «Αντιγόνη» ο Σοφοκλής διεισδύει σε πιο σκοτεινούς, υπαρξιακούς λαβυρίνθους. Μια αθώα κόρη και αδελφή που κηδεύει τον άταφο αδελφό της οδηγείται στον θάνατο από τον θείο της Κρέοντα, θεματοφύλακα «προς το παρόν» του νόμου της ηθικής. Στον «Αίαντα» ο Σοφοκλής αναλύει τον χαρακτήρα, αν θέλετε τη μορφή, ενός αγαθού ήρωα που, σε κατάσταση τρέλας, εξοντώνει πρόβατα που η παραφροσύνη τα εμφανίζει ως εχθρούς και μισητούς αντιπάλους. Στις «Τραχίνιες» ο Ηρακλής, αυτός ο απόλυτος λαϊκός ήρωας, πεθαίνει εξευτελιστικά για να υπάρξει μια θεϊκή ισορροπία στα ανθρώπινα. Στον «Φιλοκτήτη» ο σύντροφος των Ελλήνων που εκστράτευσαν για την Τροία πέφτει ανίδεος στο αμάρτημα της ιεροσυλίας και τιμωρείται με μια εξευτελιστική τιμωρία.
Ο τραγικότερος, κατά τον Αριστοτέλη, ποιητής της θυμέλης, ο Ευριπίδης, και με την πλούσια περιουσία των έργων που μας δώρισε, διατρέχει σε όλους τους διαδρόμους το στάδιο της τραγικότητας. Από τον θάνατο της αθώας Ιφιγένειας που θυσιάζεται από τον γονιό της για να στεριώσουν σε εκείνον τα σκήπτρα της εξουσίας, στον Ιππόλυτο που αυτοκαταστρέφεται αντιτιθέμενος στον αυταρχισμό της εξουσίας. Η Μήδεια σκοτώνει για να σώσει τα παιδιά της και αναλαμβάνεται στους ουρανούς με τα πτώματά τους. Ο Ηρακλής, ήρωας αδιανόητων νικών υπέρ του κοινού συμφέροντος, πεθαίνει εξευτελιστικά πάντα για να δικαιώσει μια θεία οικονομία ισορροπίας. Η Αλκηστις θυσιάζεται προσφέροντας τον εαυτό της ως αντίβαρο στον θάνατο του συζύγου της και φεύγει από τη ζωή προδομένη από εκείνον που ευεργέτησε. Ο Ορέστης του Ευριπίδη, μέσα στην τρέλα του, κυνηγημένος από τις Ερινύες, γίνεται απάνθρωπος, κοινός φονιάς. Η Ηλέκτρα του Ευριπίδη κουρνιάζει στην αγκαλιά ενός ξωμάχου, αφού εγκαταλείψει την πατρική εστία και πριν συμμετάσχει, μαζί με τον Ορέστη, στη δολοφονία της ανδροφόνου μάνας της.
Θα πρέπει ο μελετητής και ο αναγνώστης των τραγικών κειμένων να αντιληφθούν την πορεία από τους «Πέρσες» του Αισχύλου στη «Μήδεια» του Ευριπίδη και να κατανοήσουν τα ιστορικά γεγονότα που υπόκεινται στην εποχή των παραστάσεων. Ποιοι οι Αθηναίοι και οι Ελληνες των περσικών πολέμων, των στρατιωτών του Θεμιστοκλή, και ποιοι οι Αθηναίοι των εμφυλίων και του Αλκιβιάδη;
