Στην πλειονότητά τους οι ημερολογιακές καταγραφές αφορούν τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου το 1942 και το 1943, καθώς και τις διαδηλώσεις στους δρόμους της Αθήνας. Πρόκειται για την περίοδο που έχει περάσει ανεξίτηλα ως ποιητική αφήγηση στο «Aξιον εστί» του Οδυσσέα Ελύτη: «Τις ημέρες εκείνες έκαναν σύναξη μυστική τα παιδιά και λάβανε την απόφαση, επειδή τα κακά μαντάτα πλήθαιναν στην πρωτεύουσα, να βγουν έξω σε δρόμους και σε πλατείες με το μόνο πράγμα που τους είχε απομείνει: μια παλάμη τόπο κάτω από τ' ανοιχτό πουκάμισο... Και επειδή σίμωνε η μέρα που το Γένος είχε συνήθιο να γιορτάζει τον άλλο Σηκωμό, τη μέρα πάλι εκείνη ορίσανε για την Eξοδο». Το 1942 πρωτοστάτησαν οι φοιτητές (από το ΕΑΜ και τις άλλες οργανώσεις), ενώ τη δεύτερη χρονιά η κατάσταση εξέγερσης είχε μαζικοποιηθεί με διαδοχικές γενικές απεργίες και διαδηλώσεις. Συμπίπτουν, λοιπόν, χρονικά οι καταγραφές των Πέτρου Ανταίου, Γεώργιου Θεοτοκά και Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Ξεχωρίζουν επίσης η περιγραφή του Γιώργου Ιωάννου για τη Θεσσαλονίκη του 1944, καθώς και του φιλέλληνα αντιστασιακού Ροζέ Μιλλιέξ.
Γιώργος Σεφέρης
«Με συγκινούν οι ανάπηροι και τα παιδάκια»
Τρίτη, 25 Μάρτη 1941
Το πρωί, καθώς πήγαινα στο γραφείο, το Σύνταγμα και η Λεωφόρος Αμαλίας, γεμάτα κόσμο γιορταστικό που χάζευε με άπειρο κέφι την παρέλαση. Ομορφη ανοιξιάτικη μέρα, με τον ήλιο και τον αγέρα κυματιστούς από τις σημαίες, στους δρόμους. Τ’ απόγεμα, ο Μυριβήλης διηγείται τις εντυπώσεις του από το μέτωπο. Ολες οι ανταποκρίσεις, καθώς λέει, ετοιμάζουνται σ’ ένα καφενείο στα Γιάννινα, «ο Παρθενών», όπου οι δημοσιογράφοι μαζεύουν τα νέα. «Ο Παρθενών» είναι το «κάπου εις το αλβανικόν μέτωπον» των εφημερίδων.
(Μέρες Δ’, Ικαρος, 1977)
Δευτέρα, 25 Μάρτη 1946
Εθνική εορτή. Παρέλαση μπροστά στον Αγνωστο Στρατιώτη. Ο Αγγλος πρέσβυς κρατά ομπρέλα. της βροχής, καθαρά διακοσμητική. Με συγκινούν ώς τα δάκρυα οι ανάπηροι και τα παιδάκια.
(Μέρες Ε’ του 1945-1951, Ικαρος, 1996)
Γιώργος Ιωάννου
«Η σημαία φαινόταν σκουρότερη»
Παρασκευή, 24 Μαρτίου 1944. Κρύο πολύ. Εφαγα στο συσσίτιο ρεβίθια νερόβραστα χωρίς ψωμί. Αύριο, 25 Μαρτίου, αναμένονται γεγονότα, γι’ αυτό από το συσσίτιο μας έδωσαν ψάρι κονσέρβα, χωρίς ψωμί, για να μην πάμε αύριο. Πήγα στην Υπαπαντή.
Σάββατο, 25 Μαρτίου 1944
Και πάλι κρύο. Εκκλησιάσθηκα στον Αγιο Μηνά. Ηταν η χορωδία και ο πατήρ Δανιήλ. Κατόπιν πήγα στην πλατεία Αγίας Σοφίας, όπου έγιναν επεισόδια.
(...) Από τη μεριά της Ερμού ξεχώρισαν ήχοι, θαρρείς, ρυθμικοί, από ξύλα πολλά και σουρσίματα. Η ψυχή, καθώς αυτή σαλεύει από το μυαλό ταχύτερα, αναταράχτηκε γλυκά, συλλαμβάνοντας πως κάτι το σπουδαίο συμβαίνει. Και πραγματικά, μια πομπή παράξενη φάνηκε από τα δεξιά μας. Μπροστά έρχονταν νοσοκόμες, τρεις τον αριθμό, με μπέρτες μπλε και καλύμματα στο αγριωπό κεφάλι. Η σημαία παρόλο το σχήμα της το ελληνικό, και μάλιστα εκείνο της θαλάσσης, φαινόταν κατά πολύ σκουρότερη... Κατόπιν, έρχονταν με τη σειρά καμιά εκατοστή ανάπηροι νέοι, της Αλβανίας, αχάλαστοι ακόμα από τις διάφορες παροχές και χρησιμοποιήσεις, ολότελα σιωπηλοί και απρόσιτοι, θαρρείς συγκεντρωμένοι ο καθένας στη στιγμή του. Φορούσαν όλοι τα σκούρα τους, τα γαμπριάτικά τους, που ανέμιζαν απάνω τους, εξαιτίας της αδυναμίας, φαρδιά φαρδιά, και που εκτός αυτού, σ’ άλλον το μανίκι, σ’ άλλον το μπατζάκι, και σε μερικούς και τα δυο ήταν διπλωμένα, πιασμένα πίσω με παραμάνες ή κρεμόντουσαν αδειανά και άχρηστα.
(«Θεσσαλονίκη 25 Μαρτίου 1944», από
«Το δικό μας αίμα», εκδ. Κέδρος, 1980)
Γεώργιος Δροσίνης
«Καινούρια αγάπη συρ’ εμπρός...»
25 Μαρτίου 1948
Μου ήρθε ξαφνικά στη μνήμη από κάποια σχετική περίσταση ένα δίστιχο, που για βέβαια θα είναι του Πολέμη: «καινούρια αγάπη συρ’ εμπρός, παλιά μου μείνε πίσω/ να μη σε ιδούν τα μάτια μου και σε ξαναγαπήσω».
(Σκόρπια φύλλα της ζωής μου, Ημερολόγιο - τόμος Δ’, φιλολογική επιμέλεια Γιάννης
Παπακώστας, Σύλλογος προς διάδοσιν
ωφέλιμων βιβλίων, 1986)
Πέτρος Ανταίος
«Στους φοιτητές επιτίθενται καραμπινιέροι»
«Στις 25 Μαρτίου (σ.σ.: 1943) την προκαθορισμένη ώρα, ομάδες φοιτητών συρρέουν στο Πεδίον του Αρεως. Εκεί, τα μέλη της οργανωτικής επιτροπής που φθάνουν πρώτα αντιλαμβάνονται ότι μπροστά στο άγαλμα του Κωνσταντίνου έχουν παραταχθεί σειρές αστυφυλάκων, ενώ ένα τεθωρακισμένο εποπτεύει το χώρο. Η επιτροπή ειδοποιεί μέσω των συνδέσμων της ότι το σχέδιο αλλάζει και καλεί τους χίλιους περίπου φοιτητές που βρίσκονταν στους γύρω δρόμους να κατευθυνθούν προς την πλατεία Εξαρχείων. Εκεί, ο Κ. Λιναρδάτος απευθύνεται στους συγκεντρωμένους ανεβασμένος πάνω σ’ ένα κασόνι και τους προτρέπει, εκ μέρους του ΕΑΜ Νέων, να ακολουθήσουν το παράδειγμα των αγωνιστών του ‘21. Σύνδεσμος μοτοσικλετιστής επικοινωνεί με την κεντρική οργανωτική επιτροπή και μεταφέρει το σύνθημα να πορευτεί η διαδήλωση προς την πλατεία Κολωνακίου. Η διαδήλωση ξεκινά τραγουδώντας το “Μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά...”, αφού τα τραγούδια της Αντίστασης δεν είχαν ακόμη εμφανιστεί. Στο δρόμο, ο κόσμος υποδέχεται με ενθουσιασμό τους νέους και μια γυναίκα δίνει στον φοιτητή Διονύση Παπαδόπουλο μια σημαία. Καθώς η διαδήλωση ανεβαίνει τη Σόλωνος, οι γραμμές της πυκνώνουν. Σε λίγο, οι διαδηλωτές βρίσκονται αντιμέτωποι με πυκνές σειρές αστυφυλάκων. Ακολουθεί συμπλοκή. Η διαδήλωση, με τη σημαία μπροστά, φτάνει στην πλατεία Κολωνακίου. Στους συγκεντρωμένους απευθύνεται εδώ εκ μέρους του ΕΑΜ Νέων ο φοιτητής της Νομικής Νίκος Καμβύσης. Οι διαδηλωτές ψάλλουν τον Εθνικό Υμνο και μια φοιτήτρια στεφανώνει τον Ξάνθο. Αίφνης, στους φοιτητές επιτίθενται καραμπινιέροι πυροβολώντας και χτυπώντας τους με υποκόπανους και σπαθιά. Εκείνοι αντιστέκονται και καταφέρνουν να σώσουν τη σημαία που περνά από χέρι σε χέρι. Ξανασυγκεντρώνονται στη Δεξαμενή κι εκεί δέχονται ιταλικά πυρά από τον Λυκαβηττό. Οι νέοι κατευθύνονται τώρα προς το Πανεπιστήμιο και στεφανώνουν τον Ρήγα και τον Γρηγόριο Ε’. Εδώ αντιμετωπίζουν Ιταλούς και Γερμανούς».
(«Συμβολή στην Ιστορία της ΕΠΟΝ»,
εκδ. Καστανιώτη, τ. Α/1, 1977, σ. 189-199)
Ναπολέων Ζέρβας
«Εν μέσω κοσμοπλημμύρας»
25 Μαρτίου (1944), Σάββατον, Σελήνη 3 ηµερών, Δερβίζιανα
Την 10.30’ μετέβην εις την εκκλησίαν, όπου εψάλη δοξολογία, εν μέσω κοσμοπλημμύρας. Το Τάγμα 1ον και 2ον του Γεν. Στρατηγείου απέδωκαν τιμάς. Ανεγνώσθη η ημερησία μου διαταγή και ύστερα από χειρογράφου ομίλησεν ο μικρότερος και 1ος αντάρτης, ο Νίκος Ζέρβας. Το θέαμα ήτο συγκινητικώτατον. Μετά τον λόγον πήγαμε σπίτι, όπου δέχθηκαν την Ε.Ε. Αγώνος, τους Αγγλους, την αντιπροσωπείαν των ανταρτών και εκείνην της ιδιαιτέρας μου φρουράς, όπως και πλήθος κόσμου. Εν μέσω της τελετής ήλθε και ο Τρικαλινός. Ηρχισε έπειτα τρελό γλέντι, μέχρι της 16.30’ ώρας, οπότε και τελειώσαμε...
(Ημερολόγιο στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα, 1942-1945, εκδ. Ωκεανίδα, 2013)
Γεώργιος Θεοτοκάς
«Χτυπούν στο ψαχνό»
«Η διαδήλωση (σ.σ.: 1943) που ερχότανε από τη Μητρόπολη στο Σύνταγμα έπιανε όλο σχεδόν το μήκος του δρόμου από την εκκλησία ώς την πλατεία... Η διαφορά με τις προηγούμενες εθνικές εορτές είναι ότι άλλοτε οι θρησκευτικές τελετές μ’ εθνικό χαρακτήρα γινόντανε κρυφά, ενώ τώρα γίνουνται όλα φανερά και στις κεντρικές εκκλησίες και στους δρόμους. Επίσης ότι άλλοτε καταλάβαινε κανείς ότι ο στρατός της Κατοχής είχε διαταγή να μην σπρώξει τα πράματα στα άκρα, ενώ τώρα με την παραμικρή αφορμή χτυπούν στο ψαχνό με σπαθιές από τ’ άλογα, πιστολιές, πυροβολισμούς, χειροβομβίδες. Ο πληθυσμός τα έχει συνηθίσει όλα αυτά και δεν τα χάνει. Η νεολαία δίνει στην υπόθεση έναν τόνο σχολικής χαζούρας, ενώ όμως πέφτουν κορμιά».
(Σελίδες Ημερολογίου, Αθήνα 1987)
Παναγιώτης Κανελλόπουλος
«Κλείσθηκα στο δωμάτιό μου»
«25 Μαρτίου (σ.σ.: 1942). Η εθνική μας γιορτή. Εγώ κλείσθηκα στο δωμάτιό μου. Εγώ δεν είχα το δικαίωμα να πάω στη δοξολογία. Καλύτερα έτσι. Ούτε ο ελληνικός λαός έχει το δικαίωμα να γιορτάζει και να πηγαίνει σε δοξολογίες» (σημείωση του Π. Κανελλόπουλου, μισό μήνα μετά την παραίτησή του από την αντιπροεδρία της εξόριστης κυβέρνησης).
«Στις 24 Μαρτίου (σ.σ.: 1943) έγινε στο Ελληνικό Κέντρο Καΐρου ένα μεγάλο πρόγευμα προς τιμήν του Ναχάς Πασά και του Τσουδερού. Οι καλεσμένοι ήμασταν πάνω από εκατόν τριάντα. Στο τραπέζι όπου τοποθετήθηκα, δεξιά μου είχα τον Αιγύπτιο υπουργό της Δικαιοσύνης και αριστερά μου τον υφυπουργό των Εξωτερικών Μοχάμεντ Σαλά ελ Ντιν Μπέη (...).
Στις 25 Μαρτίου πήγα στη δοξολογία».
(Ημερολόγιο Κατοχής, Εστία, Αθήνα 2003, σ. 406)
Ροζέ Μιλλιέξ
«Ο Παρθενώνας μου φαίνεται κουρασμένος»
«Σάββατο, 28 Μαρτίου (σ.σ.: 1942). Κρατάνε ακόμα οι εντυπώσεις μου από την 25η Μαρτίου. Πρωί πρωί ακούγοντας από το Λονδίνο τον Ελληνικό Εθνικό Υμνο, παρά λίγο να με πάρουν τα δάκρυα.
Την παραμονή της γιορτής φοιτητές προσπαθήσανε να παρελάσουν με ελληνική σημαία και τραγουδώντας τον Εθνικό Υμνο αλλά τους διαλύσανε βίαια οι Ιταλοί. Πήρα μαζί μου τη μελέτη του Σπυρίδωνος Παππά “Φιλελληνισμός και Ελληνική Ανεξαρτησία” για να τη διαβάσω συμβολικά σήμερα.
Αφησα μπροστά στον Κολοκοτρώνη και τον Φαβιέρο από ένα ματσάκι μενεξέδες.
Για να πάω στο Φαβιέρο πήδηξα ένα συρματόπλεγμα και περπάτησα μέσα στη βρεγμένη χλόη για να φτάσω ίσαμε τη μικρή στήλη. Πράσινο χορτάρι, κόκκινο το χώμα. Αποπάνω μου ο ουρανός μουντός, ο Παρθενώνας μου φαίνεται σκεφτικός και κουρασμένος - στρατιωτικές φιγούρες διαγράφονται πάνω στην Ακρόπολη. Το βράδυ ο χαιρετισμός των Ελεύθερων Γάλλων στην Ελλάδα μας συγκινεί μέχρι δακρύων, ειδικά την Τ. που μου λέει: “Οι δικοί σου καταλαβαίνουν καλύτερα τη δυστυχία μας από τους δικούς μας”».
(Ημερολόγιο και μαρτυρίες του πολέμου και της Κατοχής, εκδόσεις Θεμέλιο 1982)
Έντυπη Έκδοση
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου του tanea.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
