Στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, έμοιαζε ακόμη πειστική η θεωρία του Φράνσις Φουκουγιάμα περί «τέλους της ιστορίας», δηλαδή του σκοπού της. Αυτός δεν ήταν άλλος, κατά τον επιδραστικό αυτό συγγραφέα, από την ιδεολογική υπερίσχυση της φιλελεύθερης δημοκρατίας, που, ως ιδανικό πολίτευμα, αναμενόταν να επεκτείνεται ολοένα και περισσότερο σε όλη την υφήλιο.
Ωστόσο, η αισιόδοξη αυτή πρόβλεψη δεν επιβεβαιώθηκε. Παρά τις ελπίδες που αρχικά γέννησε το τέλος των μεγάλων ιδεολογικών συγκρούσεων του 20ού αιώνα, τα αυταρχικά και αντι-φιλελεύθερα καθεστώτα επεκτείνονται.
Με βάση την πιο πρόσφατη έκθεση του VDem (www.v-dem.net), για πρώτη φορά στην τελευταία εικοσαετία τα αυταρχικά καθεστώτα (91 χώρες με το 72% του πληθυσμού) είναι περισσότερα από τα δημοκρατικά (88 χώρες), σε μερικά από τα οποία η ποιότητα της δημοκρατίας υποχωρεί αισθητά. Οχι μόνον η Κίνα και η Ρωσία (με την επίδρασή της και σε άλλες οκτώ χώρες της Ανατολικής Ευρώπης), αλλά και μεγάλες χώρες στην Ασία και την Αφρική συνασπίζονται σε μια άτυπη «Διεθνή του αυταρχισμού».
Στη (λεγόμενη) «Δύση», η πιο χαρακτηριστική περίπτωση «αυταρχικοποίησης» (autocratization) λαμβάνει χώρα στις ΗΠΑ με πρόεδρο τον Ντόναλντ Τραμπ, που υπό τον μανδύα ενός ψευδούς αντισυστημισμού εκπροσωπεί τα πιο άγρια αντιφιλελεύθερα, αντικοινωνικά και αντιοικολογικά οικονομικά συμφέροντα.
Αντίστοιχα, στην Ευρώπη οι παραδοσιακές δυνάμεις της χριστιανοδημοκρατίας και της σοσιαλδημοκρατίας εξασθένησαν προς όφελος ακραίων εκδοχών της Ακροδεξιάς, με έντονα εθνικολαϊκιστικά χαρακτηριστικά. Αυτά τα ακροδεξιά, ακόμη και νεοφασιστικά ή νεοναζιστικά κόμματα, αμφισβητούν συνταγματικές αξίες, όπως η ίση ελευθερία και η κοινωνική αλληλεγγύη, που θεωρούνταν μέχρι πρόσφατα αναμφισβήτητα κεκτημένα.
Μια από τις βασικές επιπτώσεις αυτής της στροφής είναι η διάρρηξη μιας μακρόχρονης σύγκλισης μεταξύ των παραδοσιακών συντηρητικών και προοδευτικών κομμάτων, στην οποία στηρίχθηκε η μεταπολεμική Ευρωπαϊκή Ενωση ως συναινετική συνομοσπονδία, με άνοδο του ευρωσκεπτικισμού ή και της εχθρότητας προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση.
Την ίδια στιγμή, οι ανερχόμενες, μέσα από εκλογές, αντιδραστικές δυνάμεις δεν περιορίζονται στον μισαλλόδοξο λόγο, αλλά, όπου αναλαμβάνουν την εξουσία, υποσκάπτουν την ανεξαρτησία των θεσμικών αντιβάρων, και δη της δικαιοσύνης και των ανεξάρτητων αρχών, και την ελευθερία του Τύπου. Βεβαίως, και το διεθνές δίκαιο βρίσκεται στο στόχαστρο των αυταρχικών ηγετών, όπως δείχνει απερίφραστα ο επιθετικός πόλεμος της Ρωσίας εναντίον της Ουκρανίας.
Οι πολιτικές δυνάμεις του αυταρχισμού στρέφονται, επίσης, με σφοδρότητα εναντίον των δικαιωμάτων των γυναικών και των μειονοτήτων: πρόσφυγες, μετανάστες και ΛΟΑΤΚΙ+ βρίσκονται κατεξοχήν στο στόχαστρο. Ο μισογυνισμός και η μισαλλοδοξία επανέρχονται ακόμη και σε χώρες της Δύσης, όπου είχε δοθεί έμφαση στην ισότητα, με την επέκταση του θεσμού του γάμου ανεξαρτήτως φύλου και της αναγνώρισης της ίσης ηθικής αξίας και αξιοπρέπειας των τρανς και ίντερσεξ ατόμων. Μια επιθετική επονομαζόμενη «anti-woke agenda» επιχειρεί να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι η συμπερίληψη και η αναγνώριση της ίσης ελευθερίας για όλους, ανεξαρτήτως χρώματος, φύλου, φυλής, είναι – τάχα – επιβλαβής.
Οι αιτίες για τη δημοκρατική αυτή οπισθοδρόμηση είναι πολλές και αλληλένδετες: η επικράτηση ενός αχαλίνωτου καπιταλισμού που δημιούργησε νέες ανισότητες και η αίσθηση ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί δεν προσφέρουν δίκαιη κατανομή πόρων, η απογοήτευση από τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα, η κρίση αξιοπιστίας των θεσμών, αλλά και η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα, που είναι πλέον πιο αποτελεσματικοί σε έναν ψηφιακό κόσμο.
Σε αυτό το παγκόσμιο σκηνικό της αναρχίας και του αναθεωρητισμού, με τις δυνάμεις του αυταρχισμού που εξαπλώνονται, η υπεράσπιση της (κατ’ ανάγκην φιλελεύθερης) δημοκρατίας είναι η πιο κρίσιμη μάχη, μαζί με εκείνη για τη βιωσιμότητα του πλανήτη.
← Επιστροφή στο μενού του αφιερώματος
