Αναζήτηση
Γνώριζα, πολλά χρόνια πριν, για τη μοναδική υπογραφή που είχε προσφέρει ο Καβάφης, εν είδει υποστήριξης, σε ομαδικό κείμενο διαμαρτυρίας. Μαζί με διανοουμένους της Αλεξάνδρειας το 1925, θέλησε κι αυτός να εκφράσει την αντίθεσή του στην αδικία που έγινε από το κράτος σε βάρος του ποιητή Κώστα Βάρναλη.
Τα σχετικά λοιπόν με την υπογραφή του βρήκα να έχουν περάσει, καθυστερημένα, σ’ ένα αδέσποτο μικρό απόκομμα του «Ανεξάρτητου Τύπου» στις 11-12-1961. Την εφημερίδα εξέδιδε ο Ιωάννης Α. Πουρνάρας και το επίμαχο μονόστηλο υπέγραφε «Ο ερανιστής», πιθανό ψευδώνυμο του εκδότη. Η συμπαράσταση στη βάρβαρη δίωξη αποκτά δευτερεύουσα σημασία και το δημοσίευμα εστιάζει περισσότερο στην πρόσληψη της ποίησης του Καβάφη από τον νεαρό Βάρναλη και στον θαυμασμό που έτρεφε για τον Αλεξανδρινό.
Αντιγράφω από το απόκομμα του «Α.Τ.» παρεμβάλλοντας στο κείμενο, σε παρένθεση, ορισμένα απαραίτητα σχόλια:
«Το 1925 ο Βάρναλης είχε τιμωρηθή από το υπουργείο Παιδείας με εξάμηνη απόλυσι για την δημοσίευσι του περιφήμου βιβλίου του “Το φως που καίει” υπό το ψευδώνυμο Δήμος Τανάλιας».
(Είχε ζητηθεί η οριστική του απόλυση που αποτράπηκε από τον υπουργό Ανδρέα Μιχαλακόπουλο¹).
«Η τιμωρία προκάλεσε έντονες διαμαρτυρίες και στην Αθήνα αλλά και στην Αλεξάνδρεια, όπου η ποίησι του Βάρναλη είχε τότε –όπως και σήμερα άλλωστε– θερμούς φίλους. Οι Αλεξανδρινοί λόγιοι ζήτησαν από τον Καβάφη να συνυπογράψη τη διαμαρτυρία τους, αλλά ο ποιητής της “Ιθάκης” δίσταζε. Μόνον δε ύστερα από παρέμβασι του Τίμου Μαλάνου και του Στέφανου Πάργα δέχτηκε να υπογράψη».
(Η διαμαρτυρία είναι γραμμένη σε ήρεμο τόνο και απηχεί το διαχρονικό πνεύμα υπεράσπισης της πνευματικής ελευθερίας. Εύστοχο είναι και το σχόλιο εφημερίδας της εποχής: «Ενας έγκριτος καθηγητής, ο κ. Κ. Βάρναλης, τιμωρείται με εξάμηνον απόλυσιν εκ της θέσεώς του διότι προ τεσσάρων ετών εδημοσίευσεν εις την Αλεξάνδρειαν με ψευδώνυμον ένα ποιητικόν έργον ελευθέρας σκέψεως και τολμηράς φαντασίας. Η ενέργεια αύτη του υπουργού της Παιδείας είναι ένα κτύπημα κατά της ελευθερίας του στοχασμού και δεν συμφωνεί ούτε προς το σύγχρονον πνεύμα, ούτε προς τα δημοκρατικάς αρχάς του πολιτεύματός μας. Εν ονόματι των στοιχειωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτου, διαμαρτυρόμεθα κατά της τιμωρίας αυτής και ελπίζομεν ότι θα επικρατήσουν γαλήνιαι και ευρύτεραι σκέψεις, ώστε να μη δημιουργηθή ένα μεσαιωνικόν στίγμα εις τα νεοελληνικά γράμματα»²).
«Αργότερα ο Βάρναλης ευχαριστώντας, έγραψε σε φίλο του στην Αλεξάνδρεια: “Κάμετέ μου την χάριν να ευχαριστήσετε όλους από μέρους μου και ξεχωριστά τον μοναδικό ποιητή κ. Κ. Π. Καβάφη, για τον οποίον ο θαυμασμός μου είναι αδιάπτωτος από την πρώτη στιγμή που γνωρίστηκα παιδί ακόμα με την τέχνη του. Μέσα στην ομοιόμορφη νεοελληνική ποίηση που κ’ εγώ είμαι ένας σαν τους άλλους, κανείς δεν μίλησε οικειότερον στην ψυχή μου από τον κ. Καβάφη. Φαίνεται πως αν δεν ζούσα και μεγάλωνα στη ρητορική Αθήνα, η φύση μου λεύτερη θα μου έδειχνε άλλους τρόπους έκφρασης».
Συμπληρώνω το απόσπασμα της επιστολής του Βάρναλη αξιοποιώντας την πληροφορία που μου έδωσε ο φίλος, ακάματος βιβλιογράφος του Καβάφη, Δημήτρης Δασκαλόπουλος για την πρώτη δημοσίευση της επιστολής του Βάρναλη στον “Ταχυδρόμο” της Αλεξάνδρειας (14-5-1925)³. Σ’ αυτή, παραλήπτης φέρεται να είναι ο διανοούμενος εκδότης της πόλης Στέφανος Πάργας: “Σε εσάς απευθύνομαι για να εκφράσω την βαθύτατη συγκίνηση κ’ ευγνωμοσύνη, που μ’ έκαμε να δοκιμάσω σε στιγμές ηθικής κούρασης η ευγενικιά διαμαρτυρία των διανοουμένων της Αλεξάνδρειας για την τιμωρία μου».
Ενδιαφέρον έχουν και τα ονόματα όσων υπέγραψαν τη διαμαρτυρία: Β. Αθανασόπουλος, Γλαύκος Αλιθέρσης, Αγγ. Αριστόκλης, Γ. Βρισιμιτζάκης, Δρ. Θ. Γεωργίου, Σ. Γιαννακάκης, Δ. Ευαγγέλου, Κ. Π. Καβάφης, Γ. Κιτρόπουλος, Απόστολος Λεοντής, Δ. Λίτσας, Κ. Δ. Μακρής, Τίμος Μαλάνος, Αθανάσιος Μαρσέλος, Πόλυς Μοδινός, Παύλος Μύρτης, Νίκος Νικολαΐδης, Θ. Ξανθόπουλος, Στέφανος Πάργας, Β. Πασχαλίδης, Β. Παυλίδης, Μ. Περίδης, Γεώργιος Πετρίδης, Γ. Πιερίδης, Αλεκ. Σκούφης, Δρ. Α. Σκουφόπουλος.
Συνήθως, επιστολή που δεν είναι προσωπική αλλά απευθύνεται γενικά προς ομοτέχνους, ανταποδίδει συμβατικά ευχαριστίες. Η επιστολή όμως του Βάρναλη περιέχει λέξεις καταλυτικής εξομολόγησης. Επιστρέφει στο νεανικό του παρελθόν, αμφιταλαντεύεται και αμφισβητεί τις επιλογές του εκείνου του καιρού που γράφει τα δύο κορυφαία του έργα κοινωνικού προσανατολισμού («Το φως που καίει» και «Σκλάβοι πολιορκημένοι»). Δείχνει πόσο η καλλιτεχνική του ιδιοσυγκρασία και κριτική σκέψη υπερέχουν της ιδεολογικής του εμμονής και αποθεώνει, αναδρομικά βεβαίως, την ποιητική τέχνη του Καβάφη.
Ο Γιώργος Ζεβελάκης είναι ερευνητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας
¹
Συνεδρίασις Εθνοσυνελεύσεως, «Ελεύθερον Βήμα» 14-5-1925
² «Ελεύθερον Βήμα» 10-4-1925
³
«Μικροφιλογικά Τετράδια», υπεύθυνος Λευτέρης Παπαλεοντίου.
