Η Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν θεωρείται ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα της δυτικής μουσικής παράδοσης.

Μάλιστα το γεγονός ότι ο συνθέτης κατάφερε να δημιουργήσει ένα τέτοιο αριστούργημα παρά την προχωρημένη κώφωσή του, προσδίδει στην Ενάτη σχεδόν μυθικές διαστάσεις.

Ωστόσο, πέρα από την καλλιτεχνική της αξία, η Ενάτη έχει χρησιμοποιηθεί επί δεκαετίες ως εργαλείο πολιτικής ιδεολογίας και έχει δανείσει τη δύναμή της σε πλήθος αντικρουόμενων αφηγήσεων.

Η Πολιτική του Μπετόβεν

Ένα από τα βασικά στοιχεία που καθιστούν την Ενάτη τόσο ευπροσάρμοστη είναι η ίδια η πολιτική στάση του Μπετόβεν.

Ο συνθέτης ζούσε σε μια εποχή βαθιάς πολιτικής αναταραχής: η Γαλλική Επανάσταση, η άνοδος και πτώση του Ναπολέοντα, η βιομηχανική επανάσταση, όλα αυτά τα γεγονότα συνέπεσαν με τη ζωή του.

Αν και εξέφρασε φιλελεύθερες απόψεις – όπως φαίνεται σε επιστολές του όπου αναφέρεται στην τέχνη ως μέσο για την κοινωνική βελτίωση – στην πράξη εξαρτιόταν από την υποστήριξη της αριστοκρατίας και δεν δίστασε να εκμεταλλευτεί φήμες για «γαλαζοαίματη» καταγωγή.

Η περίφημη φράση του προς έναν αριστοκράτη χορηγό του, «Πρίγκιπα, αυτό που είσαι, το οφείλεις στην τύχη της γέννησής σου. Εγώ, αυτό που είμαι, το οφείλω στον εαυτό μου», δείχνει την εσωτερική του σύγκρουση ανάμεσα στην ελευθεριακή σκέψη και την ταξική πραγματικότητα.

Η «Ωδή στη Χαρά» ως ιδεολογικό όχημα

Το τέταρτο μέρος της Ενάτης, το οποίο βασίζεται στο ποίημα του Σίλλερ «Ωδή στη Χαρά», εμπεριέχει το σύνθημα «Όλοι οι άνθρωποι θα γίνουν αδέλφια».

Η ιδέα της παγκόσμιας αδελφοσύνης είναι, από τη φύση της, ανοιχτή σε ερμηνείες – από τις ουμανιστικές και κοσμοπολίτικες έως τις αυταρχικές και εθνικιστικές.

Η Γερμανική οικειοποίηση: Από πατριωτισμό σε μιλιταρισμό

Η πιο εντατική πολιτική χρήση της Ενάτης παρατηρήθηκε στη Γερμανία.

Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το έργο χρησιμοποιήθηκε εκτενώς για να ενισχύσει το ηθικό των στρατιωτών και του λαού.

Ο μουσικός εκδότης Χιούγκο Μποκ έγραψε το 1918 ότι η συμφωνία «υψώνει τις καρδιές μας» και εκπροσωπεί τη «μεγαλύτερη απόλαυση που δημιούργησε ο πιο Γερμανός συνθέτης για την πατρίδα».

Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκεια της εποχής της Βαϊμάρης συνέχισε να διεκδικείται από τις γερμανικές πολιτικές ιδεολογίες και των δύο άκρων του πολιτικού φάσματος.

Προφανώς, οι πολιτικές ομάδες της δεξιάς και της αριστεράς στη Γερμανία προσπάθησαν να ευθυγραμμίσουν τον Μπετόβεν και τη μουσική του με τα δικά τους προγράμματα.

Στην αριστερά, η εφημερίδα Die Menschheit ανακήρυξε την Ένατη ως «προοίμιο και προάγγελο μιας εποχής που θα έρθει, ενός μεγάλου μέλλοντος για την ανθρωπότητα».

Στη δεξιά παρουσιάστηκε ως έκφραση εθνικιστικών, αντεπαναστατικών συναισθημάτων. Η εφημερίδα Der Tag ισχυρίστηκε ότι ο Μπετόβεν ήταν «αριστοκράτης της πιο αγνής μορφής».

Ο Μπετόβεν στη Σοβιετική Ένωση

Η αξιοποίηση της Ένατης Συμφωνίας και του μηνύματός της επεκτάθηκε και πέρα από τα όρια της Γερμανίας.

Τη δεκαετία του 1930, όταν ο Ιωσήφ Στάλιν άκουσε την Ένατη Συμφωνία σε ένα σοβιετικό συνέδριο, δήλωσε: «Αυτή είναι η κατάλληλη μουσική για τις μάζες. Δεν μπορεί να παιχτεί αρκετά και πρέπει να ακουστεί ακόμα και στα πιο μικρά χωριά μας».

Ως αποτέλεσμα, ορχήστρες περιόδευσαν σε ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση μόνο για να εκτελέσουν την Συμφωνία.

Μάλιστα, η Pravda, η επίσημη εφημερίδα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, διακήρυξε:

«Καημένε Μπετόβεν. Εδώ και εκατό χρόνια είσαι άστεγος. Τώρα βρήκε επιτέλους την αληθινή του πατρίδα, τη μόνη χώρα όπου τον καταλαβαίνουν και τον αγαπούν πραγματικά: τη Σοβιετική Ένωση».

Η Οικειοποίηση από το Τρίτο Ράιχ

Με την αυγή του Τρίτου Ράιχ, η χρήση της Συμφωνίας απέκτησε μια πιο σκοτεινή σημασία στη Γερμανία.

Και ενώ ο Μπετόβεν δεν ταίριαζε με το Άριο πρότυπο (ήταν κοντός, με σκούρα χαρακτηριστικά και ταπεινή καταγωγή), η πολιτιστική του αξία θεωρήθηκε τόσο μεγάλη που το καθεστώς επέλεξε να τον «λευκάνει» ιδεολογικά και φυλετικά, αποκρύπτοντας ή διαστρεβλώνοντας τα μη αρεστά χαρακτηριστικά του.

Το 1935, η εφημερίδα Völkischer Beobachter ισχυριζόταν: «Σήμερα ο γερμανικός λαός είναι και πάλι ενωμένος – το υψηλό ιδανικό της ανθρωπότητας του Σίλλερ και του Μπετόβεν αρχίζει να εκπληρώνεται. Η χαρά τυλίγει και πάλι την εθνική μας οικογένεια».

Το 1937, ο Γιόζεφ Γκέμπελς, υπουργός Προπαγάνδας της ναζιστικής Γερμανίας, ανέθεσε την εκτέλεση της Συμφωνίας από τη Φιλαρμονική του Βερολίνου, παρουσιάζοντας την ως μουσική ενσάρκωση της «χαρούμενης νίκης» του Χίτλερ.

Η επιλογή της να παιχτεί την ημέρα των γενεθλίων του δικτάτορα και σε τιμητική εκδήλωση για την ανάληψη της ηγεσίας της Βέρμαχτ, αναδεικνύει την προσπάθεια καπηλείας του έργου για την εδραίωση ενός ολοκληρωτικού αφηγήματος.

Ο Γκέμπελς περιέγραψε την τελική συγχορδία της Συμφωνίας ως καθαρτήριο και αποκορύφωμα του ιστορικού μεγαλείου του γερμανικού λαού υπό τον Χίτλερ.

Η Ενάτη στο Άουσβιτς

Ωστόσο, η ίδια η μουσική χρησιμοποιήθηκε και σε ένα εντελώς αντίθετο, τραγικό πλαίσιο: στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς.

Εκεί, μια παιδική χορωδία Εβραίων κρατουμένων τραγουδούσε την «Ωδή στη Χαρά» μόλις λίγα μέτρα από τους θαλάμους αερίων.

Ο Ντάνιελ Κ., τότε δέκα ετών, ερμήνευσε αυτό το τραγούδι ως μια πράξη ειρωνικής αντίστασης και ψυχικής επιβίωσης.

Η διαστρέβλωση της «χαράς» σε έναν χώρο απόλυτης φρίκης λειτουργούσε ως μηχανισμός επιβίωσης μέσα από τον σαρκασμό και την άρνηση της πραγματικότητας.

Η Μεταπολεμική Επανανοηματοδότηση

Μετά από τις περιπέτειες της πολεμικής περιόδου, η Συμφωνία του Μπετόβεν καταστάλαξε εν τέλει στην θέση που την τοποθέτησε η δυτική φιλελεύθερη Δημοκρατία.

Το 1972, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ανακήρυξε τον ύμνο επίσημο ύμνο της Ευρώπης και το 1985 έγινε ο ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκφράζοντας «τις ευρωπαϊκές αξίες της ελευθερίας, της ειρήνης και της αλληλεγγύης».

Το 1988 διαδηλωτές στη Χιλή την τραγούδησαν κατά την ανατροπή του δικτάτορα Αουγκούστο Πινοτσέτ.

Το 1989, χρησιμοποιήθηκε από τους φοιτητές στην πλατεία Τιενανμέν της Κίνας ως σύμβολο της ελευθερίας και ως εργαλείο αλληλεγγύης.

Τα Χριστούγεννα να της ίδιας χρονιάς, ο Leonard Bernstein διηύθυνε την Ένατη Συμφωνία για να γιορτάσει την πτώση του Τείχους του Βερολίνου.

Ο μύθος και το μυστήριο της Ενάτης Συμφωνίας του Μπετόβεν είναι τέτοια που τα Ηνωμένα Έθνη συμπεριέλαβαν την πρωτότυπη παρτιτούρα στο Μητρώο Μνήμης του Κόσμου το 2001.

Η Ενάτη σήμερα

Πού βρίσκεται σήμερα η Ενάτη, μετά από αυτή τη σειρά χρήσεων και καταχρήσεων;

Ίσως είναι τόσο καταστραμμένη και διχασμένη από την ιστορία όσο και εμείς, με κάθε νέα εκτέλεσή της να προσφέρει μια ευκαιρία για να ξαναφτιάξουμε τον κόσμο.