Τι κοινό έχουν Ερντογάν, Πούτιν, Τραμπ;  Είναι κορυφαίοι εκφραστές του νεο-εθνικισμού που αναβιώνει μία ιδεολογία η οποία θεωρούνταν παρωχημένη, νεκρή. Η επέλαση του νεο-εθνικισμού στην Αμερική, στην Ευρώπη, στην Ασία ανατρέπει τις παγιωμένες μέχρι πρότινος διεθνείς ισορροπίες, προκαλεί εντάσεις, τροφοδοτεί πολέμους. Αυτή ήταν η φυσική απόληξη του εθνικισμού των προηγούμενων δύο αιώνων. Αυτή είναι και η μεγάλη απειλή με την οποία βρίσκεται αντιμέτωπη σήμερα η Ευρώπη λέει ο Μίχαελ Τούμαν, συγγραφέας του βιβλίου «Ο νέος εθνικισμός – Η επιστροφή μιας νεκρής ιδεολογίας», (Der neue Nationalismus, Verl. AB – Die Andere Bibliothek), που κυκλοφόρησε στα τέλη Σεπτεμβρίου.

Δύο από τους βασικούς πρωταγωνιστές, Πούτιν και Ερντογάν, γνώρισε ο Τούμαν, ως ανταποκριτής της έγκυρης, εβδομαδιαίας εφημερίδας «Ντι Τσάιτ» στη Ρωσία, στην Τουρκία, στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Ανατρέχει στα ιστορικά δεδομένα της περιοχής και αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο στην καταστροφή της Σμύρνης. Μέσα από την περιγραφή του ανθρώπινου δράματος στο πρόσωπο του 12χρονου Γεώργιου Ζουμπαριώτη και της οικογένειάς του που ζει την τραγωδία του ξεριζωμού των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, αναλύει τις αποδεκτές τότε εθνοκαθάρσεις ως επιστέγασμα του ιδεολογικού εθνικισμού στις αρχές του 20ού «αιώνα της γενοκτονίας», που κορυφώθηκε με την καταστροφή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Υπάρχει, λέει ο Τούμαν, μία σημαντική διαφορά ανάμεσα στο  νεο-εθνικισμό του 21ου αιώνα και τον κλασικό εθνικισμό του 19ου και 20 αιώνα. Για τους παλιούς εκπροσώπους του, Χίτλερ, Μουσολίνι, ο εθνικισμός ήταν το ιδεολογικό όχημα που εδράζονταν σε βαθιά πεποίθηση στα εθνικά ιδεώδη. Στην ίδια κατηγορία συγκαταλέγει και τον Ράντοβαν Κάρατζιτς.

Για τους νέους εκφραστές του, ο εθνικισμός δεν είναι ζήτημα πεποίθησης και ιδεολογίας. Είναι το μέσο για τη κατάκτηση και διατήρηση της εξουσίας. Τραμπ, Ερντογάν, Πούτιν είναι «το καρτέλ των οπορτουνιστών» που αγκυλώνονται στην εξουσία και φορούν τον εθνικιστικό μανδύα για να παραμείνουν σ΄αυτήν. Σ΄αυτούς αθροίζει και μία σειρά άλλων, μικρότερου διαμετρήματος πολιτικούς, Βίκτορ Ορμπαν, Πέτρο Ποροσένκο, Μπόρις Τζόνσον.

Η μετάλλαξη

Ολοι έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: τη σταδιακή αλλά ολοκληρωτική μετάλλαξη από φιλελεύθερους πολιτικούς σε ακραιφνείς εθνικιστές. Ο Ντόναλντ Τραμπ χρηματοδοτούσε το Δημοκρατικό Κόμμα και ήταν υπέρμαχος των αμβλώσεων, μέχρι να περάσει στους Ρεπουμπλικανούς και να γίνει πρόεδρος των ΗΠΑ με σύνθημα «America first». O Βίκτορ Ορμπαν ήταν φλογερός φιλελεύθερος, υπότροφος του ιδρύματος «Σόρος», πριν εξελιχθεί στον σημερινό εκφραστή του ανατολικοευρωπαϊκού αυταρχισμού. Ο Μίχαελ Τούμαν παρακολούθησε από κοντά τη μετάλλαξη του Πούτιν από τον προ 20ετίας «συνεσταλμένο πολιτικό» που μιλούσε για συνεργασία με την Αμερική, την Ευρώπη, τη Γερμανία, στον «μεγαλύτερο εθνικιστή» της Ρωσίας από το 2012, όταν η αμφισβήτησή του στο εσωτερικό είχε οδηγήσει σε κατάρρευση της δημοτικότητάς του. Μέχρι τότε θεωρούσε τον ρωσικό εθνικισμό επικίνδυνο για τη συνοχή μίας χώρας με 80 εθνότητες. Αλλά το 2014 έγινε το όχημα για την προσάρτηση της Κριμαίας, που τον έκανε περισσότερο δημοφιλή παρά ποτέ. Αντίστοιχη μετάλλαξη είχε και ο Ερντογάν. Ο Τούμαν τον γνώρισε το 2002 ως φιλοδυτικό, νεοφιλελεύθερο πολιτικό που μεταρρύθμιζε την Τουρκία και ήθελε τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την ΕΕ. Από το 2015 εξελίχθηκε σε εθνικιστή πολέμαρχο που ονειρεύεται μεγάλες μάχες και σουλτάνους. Στην περίπτωση της Ελλάδας, λέει στα ΝΕΑ ο Τούμαν, με τις συνεχείς προκλήσεις του «Oruc Reis», κάνει ήδη «μισό πόλεμο» παράλληλα με τους πολέμους σε Ιράκ, Συρία, Λιβύη, ενώ εσχάτως μπήκε και στην αντιπαράθεση του Ναγκόρνο Καραμπάχ.

Εθνικιστές – κεμαλιστές

Σήμερα ο Ερντογάν στηρίζεται σε μία συμμαχία με τους εθνικιστές-κεμαλιστές, τους οποίους πριν από δέκα χρόνια έστελνε στη φυλακή για την περιβόητη υπόθεση «Εργκένεκον». Αυτοί έχουν ως κυρίαρχο δόγμα τη σύγκρουση με την Ελλάδα, δεν έχουν ξεπεράσει τα τραύματα της ίδρυσης της σύγχρονης Τουρκίας. Ο Ερντογάν δεν ανήκει σ’ αυτούς. Είναι «συγκυριακός εθνικιστής». Ενσωμάτωσε όμως τη ρητορική τους ασπαζόμενος το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας», το οποίο δεν είχε καμία σχέση με το ισλαμικό κόμμα του AKP. Είναι αυτή «η σύμφυση του Ερντογάν με αυτό το φάσμα τούρκων εθνικιστών», που απειλεί σήμερα την Ελλάδα.

Το πρόβλημα του Ερντογάν είναι ότι δεν αρκούν πλέον μεμονωμένες κινήσεις. «Πρέπει να δίνει συνεχώς νέα τροφή στο τέρας του εθνικισμού», λέει ο Τούμαν. Για αυτό και περνάει από τη μία πολεμική σύγκρουση στην άλλη. Ωστόσο ήδη βρίσκεται αντιμέτωπος όχι μόνον με την απειλούμενη κατάρρευση της τουρκικής οικονομίας αλλά και την εντεινόμενη αμφισβήτησή του από το ισλαμικό κόμμα του, το οποίο ήταν πάντα στον αντίποδα των κεμαλιστών – εθνικιστών. Οταν αυτοί πάψουν να τον εξυπηρετούν, ως ευκαιριακός εθνικιστής θα τερματίσει τον εναγκαλισμό μαζί τους.

Αλλά τέτοια προοπτική δεν διαφαίνεται σήμερα.