Το τεύχος της 14ης Ιουνίου 1976 του αμερικανικού περιοδικού «Time» κυκλοφόρησε με έναν άκρως ψυχροπολεμικό τίτλο στο εξώφυλλό του: «Η κόκκινη απειλή». Το πρόσωπο που συνόδευε τη φράση δεν ήταν ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ, δεν ήταν καν ο Τίτο. Η «απειλή», σύμφωνα με το «Time», ήταν ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ.
Αυτό το εξώφυλλο είναι αρκετό για να περιγράψει το κλίμα μέσα στο οποίο είχε διατυπώσει σχεδόν τρία χρόνια νωρίτερα ο ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας μια γενναία πρόταση πολιτικής συναίνεσης: Ο «ιστορικός συμβιβασμός» γεννήθηκε στο σπίτι του κομμουνιστή ηγέτη πριν από 40 χρόνια. Αφορμή στάθηκε η αιματηρή ανατροπή του Σαλβαδόρ Αλιέντε στη Χιλή. Το πραξικόπημα του Πινοτσέτ ενεργοποίησε τα αντανακλαστικά του ιταλού πολιτικού, ο οποίος έβλεπε ότι η δημοκρατική ομαλότητα στη χώρα του κρεμόταν από μια κλωστή. Η Ιταλία ζούσε τότε τα μολυβένια της χρόνια. Οι νεοφασίστες δρούσαν σαν παρακράτος και είχαν στενές επαφές με την Ελλάδα της χούντας των συνταγματαρχών ελπίζοντας σε ένα ιταλικό πραξικόπημα. Η Ακρα Αριστερά ονειρευόταν τη δική της ανατροπή. Ο κίνδυνος να «σπάσει η Ιταλία στα δύο» ήταν εμφανής για τον Μπερλινγκουέρ.
ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ. Το πρωί της 23ης Σεπτεμβρίου του 1973, ο ηγέτης του PCI ολοκλήρωνε στο σπίτι του στη Ρώμη το τελευταίο από μια σειρά άρθρων που θα δημοσιεύονταν στην κομματική επιθεώρηση «Rinascita» υπό τον γενικό τίτλο «Σκέψεις για την Ιταλία μετά τα γεγονότα της Χιλής». Ο στόχος του Μπερλινγκουέρ ήταν να προκαλέσει την προσοχή, να αλλάξει την πολιτική ατζέντα, να δώσει μια ελπίδα διεξόδου σε ένα πολιτικό σύστημα που φαινόταν εγκλωβισμένο ανάμεσα στα δύο άκρα και που αντιδρούσε σπασμωδικά. Ο Μπερλινγκουέρ δεν έβλεπε στον ορίζοντα μόνο τον εφιάλτη του διχασμού. Διέκρινε, επίσης, τον κίνδυνο μιας αυταρχικής εκτροπής από την ιταλική Δεξιά.
Το πρώτο άρθρο του Μπερλινγκουέρ στη «Rinascita» δημοσιεύθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου του 1973. Ο τίτλος του ήταν «Δημοκρατική οδός και αντιδραστική βία». Το δεύτερο, με τίτλο «Κοινωνικές συμμαχίες και πολιτικοί σχηματισμοί», δημοσιεύθηκε στις αρχές του Οκτωβρίου. Λίγες ημέρες μετά ακολούθησε ακόμη ένα, το οποίο κατέληγε με την εξής φράση: «Η σοβαρότητα της κατάστασης, οι επικείμενες απειλές από αντιδραστικά επεισόδια και η ανάγκη να οδηγήσουμε επιτέλους τη χώρα σε έναν ασφαλή δρόμο οικονομικής ανάπτυξης, κοινωνικής αναγέννησης και δημοκρατικής προόδου καθιστούν όλο και πιο αναγκαίο, όλο και πιο ώριμο έναν ιστορικό συμβιβασμό».
ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ. Σύμφωνα με τον Τονίνο Τατό, στενό φίλο του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ, το ειδικό βάρος του όρου ήταν απολύτως υπολογισμένο. Ο ιστορικός ηγέτης του ΚΚ Ιταλίας ήξερε ότι ο ιστορικός του συμβιβασμός θα προκαλούσε αντιδράσεις και παράλληλα θα έφθανε στον προορισμό της, που δεν ήταν μόνο το πολιτικό σύστημα, και ιδιαίτερα η Χριστιανική Δημοκρατία, αλλά και η κοινή γνώμη. Η πεποίθησή του επιβεβαιώθηκε λίγες ημέρες αργότερα. Ο Μπερλινγκουέρ δέχθηκε επιθέσεις τόσο από τη Δεξιά όσο και από τη δική του Αριστερά. Αλλά μια συνάντηση στη Ραβένα με τους εργάτες ενός τοπικού εργοστασίου τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι βρίσκεται στον σωστό δρόμο. «Το πρωί στο λεωφορείο δεν μιλάμε πια για ποδόσφαιρο», του είπε ένας εργάτης. «Μιλάμε για τον ιστορικό συμβιβασμό».
Αν το πραξικόπημα στη Χιλή ήταν η αφορμή για να γεννηθεί ο ιστορικός συμβιβασμός, η μαγιά από την οποία πλάστηκε ήταν η κληρονομιά του Αντόνιο Γκράμσι και του Παλμίρο Τολιάτι. Ο πρώτος ήταν εκ των ιδρυτών του PCI και ο διανοούμενος που προσέφερε το ιδεολογικό στίγμα, το οποίο επέτρεψε στο κόμμα να κινηθεί εκτός των πλαισίων της σοβιετικής ορθοδοξίας. Ο δεύτερος ήταν ο ηγέτης της PCI που μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αρνήθηκε να παρασυρθεί από τις σειρήνες της εμφύλιας σύγκρουσης στο όνομα της επανάστασης του προλεταριάτου.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ. Χάρις στον Τολιάτι η Ιταλία απέφυγε ό,τι δεν μπόρεσε να αποφύγει η Ελλάδα το 1945. Ο Μπερλινγκουέρ ανέβασε στην πολιτική σκηνή τον ιστορικό συμβιβασμό για να γλιτώσει η Ιταλία από ό,τι δεν γλίτωσε η Ελλάδα το 1967. Το όφελος για τον Μπερλινγκουέρ ήταν διπλό. Αφενός έφερε το ΚΚ στο κέντρο του σκηνικού. Και αφετέρου αφαίρεσε και το τελευταίο επιχείρημα από τα γεράκια της Δεξιάς περί κομμουνιστικού κινδύνου. Το γεγονός ότι δεν τελεσφόρησε η πρόταση μιας συγκυβέρνησης Αριστεράς – Δεξιάς είχε ελάχιστη σημασία. Ο ιστορικός συμβιβασμός ήταν η απάντηση στη στρατηγική της έντασης που πλήγωνε την Ιταλία από το 1969. Ανοιξε έναν δίαυλο επικοινωνίας με την αριστερή πτέρυγα της Χριστιανικής Δημοκρατίας από την οποία προερχόταν ο πρόεδρος του κόμματος Αλντο Μόρο.
Στο στρατόπεδο του «όχι» ήταν οι σκληροπυρηνικοί του ΚΚ και η δεξιά πτέρυγα της Χριστιανικής Δημοκρατίας, επικεφαλής της οποίας ήταν ο Τζούλιο Αντρεότι. Την ιδέα δεν είδε με καλό μάτι ούτε η Ουάσιγκτον. Το πρώτο συνθετικό της λέξης «ευρωκομμουνισμός» δεν έλεγε τίποτε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού: οι κομμουνιστές ήταν όλοι ίδιοι.
Η απαγωγή του Αλντο Μόρο το 1978 και η εκτέλεσή του από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες ήταν η ταφόπλακα της πρότασης. Το πνεύμα του ιστορικού συμβιβασμού, όμως, διαπότισε την πολιτική ζωή της Ιταλίας.
Ο κόκκινος κίνδυνος
Ο εισηγητήςτου ευρωκομμουνισμού στο εξώφυλλοτου αμερικανικού περιοδικού «Time»,τον Ιούνιο του 1976.Οι θέσειςτου Μπερλινγκουέρ είχαν θορυβήσει τις πολιτικές ελίτ στις ΗΠΑ, που δεν ξεχώριζαν τα είδη κομουνισμού κατάτην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου
Ενρίκο Μπερλινγκουέρ
Η δημοκρατική εναλλακτική
Θα πέφταμε θύματα πλάνης εάν πιστεύαμε ότι θα μπορούσαμε να κυβερνήσουμε ακόμη και αν οι δυνάμεις της Αριστεράς συγκέντρωναν το 51%στη Βουλή, αν νομίζαμε ότι αυτό το ποσοστό θα μπορούσε να εγγυηθείτο έργο μιας κυβέρνησης που θα εξέφραζε μια τέτοια εκλογική δύναμη. Να, λοιπόν, γιατί δεν μιλάμε για μια “αριστερή εναλλακτική” αλλά για μια “δημοκρατική εναλλακτική”
