Αθήνα, φωτογραφία Γ. Γρυπαίος

Μια τέτοια μεταβολή έγινε ορατή παντού, πρωτεύοντα ωστόσο ρόλο έπαιξαν τα

προάστια και οι περιφέρειες των μεγαλουπόλεων. Ό,τι αποκαλούμε «νέα φαινόμενα

της πόλης» τα προκάλεσε η περιφέρεια, ή έστω συγκεντρώθηκαν σ’ αυτήν,

τροφοδοτώντας νέες εικόνες, νέες αντιλήψεις και συμπεριφορές. Η μεταβολή αυτή

έγινε γρήγορα σαφής: αν η ιστορική πόλη συνδέθηκε με τις ιδέες του μέτρου, της

αρμονίας, της ιεράρχησης των χώρων και των μνημείων, οι αχανείς επεκτάσεις της

έγιναν γρήγορα συνώνυμο της άναρχης αμφισβήτησής τους.

Έτσι λοιπόν η περιφέρεια που πριν από μερικά χρόνια υποδήλωνε μια τερατώδη

εκκρεμότητα, κάτι άξεστο και κουραστικό, σήμερα τείνει να γίνει η πιο

ελκυστική λέξη αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων, συγγραφέων, καλλιτεχνών, φωτογράφων

και κινηματογραφιστών οι οποίοι προσπαθούν να εξακριβώσουν τη νέα συνθήκη του

τοπίου.

Στο πλαίσιο αυτής της αναθεώρησης πρέπει να εντάξουμε δύο εκθέσεις που

πρόκειται να δούμε σύντομα. Η πρώτη εγκαινιάζεται στις 8 Σεπτεμβρίου και αφορά

την ελληνική συμμετοχή στην 8η Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας

(επιμέλεια: Τάκης Κουμπής, Θ. Μουτσόπουλος, R. Scoffier) και η δεύτερη

οργανώνεται από τον εναλλακτικό «Σταθμό Άλφα» και επικεντρώνεται στις «αχανείς

εκτάσεις των αθηναϊκών προαστίων» (επιμέλεια: Π. Λέφας, Ν. Καζέρος).

Ειδικά η περιφέρεια της Αθήνας αποτέλεσε επιτομή του φαινομένου, αυξάνοντας

τις πυκνότητες ενέργειας και την κινητικότητα κάτω από τη γυμνή σκληρότητα του

αττικού φωτός. Είναι εύκολο να εκφέρει κανείς απαξιωτική γνώμη για τις

περιφερειακές περιοχές που μοιάζουν τραχιές και δεν διαθέτουν κατάλληλες

κοινωνικές υποδομές και εξυπηρετήσεις. Για όποιον όμως τις ζει λειτουργούν

(έστω με υποτυπώδη τρόπο) και αποτελούν κομμάτι της ζωής του. Γι’ αυτό

χρειάζεται να τις μελετήσουμε προσεκτικότερα. Η ανάπτυξη της αθηναϊκής

περιφέρειας απέκτησε σταδιακά τον χαρακτήρα ενός συστήματος με μια κάποια

λειτουργική αυτονομία.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια η περιφέρεια επεκτάθηκε αντίστροφα, υπό τη

μορφή μιας μετάστασης στην καρδιά της ιστορικής πόλης. Την ίδια στιγμή το

κέντρο θρυμματίστηκε, δίνοντας την αίσθηση ότι μετοικεί στην περιφέρεια.

Πολλές από τις μεταβαλλόμενες περιοχές του κέντρου αναδεικνύονται σήμερα σε

ζώνες εγκατάλειψης και διαδεδομένης φτώχειας. Στις ίδιες αυτές περιοχές

αναπτύσσονται σποραδικά δυναμικές εφήμερων συναθροίσεων, κατανάλωσης και

διασκεδάσεων.

Από την άλλη, η περιφέρεια της Αθήνας κατακλύζεται σήμερα από επεμβάσεις

μεγάλης κλίμακας και από μια αρχιτεκτονική «χωρίς ιδιότητες» που αφήνουν

πολλούς έκθαμβους: οδικά δίκτυα, αρτηρίες μεγάλης ταχύτητας, ανισόπεδοι

κόμβοι, αθλητικές εγκαταστάσεις, εμπορικά κέντρα, πολυκαταστήματα,

πολυκινηματογράφοι, σταθμοί αυτοκινήτων, πολυκατοικίες και μονοκατοικίες κάθε

είδους απαρτίζουν το νέο φαντασιακό. Όλα αυτά μετασχηματίζουν τον γενετικό

κώδικα της πόλης, ιχνογραφούν το μεταβατικό καθεστώς στο οποίο βρίσκεται. Η

παλιά μονοκεντρική και ακτινωτή διάρθρωση της Αθήνας επαναγγράφεται – χωρίς να

ακυρώνεται – στην ακατάστατη ένταση μιας νέας γεωγραφίας που καθορίζουν οι

νέοι τρόποι ζωής, οι μορφές κατανάλωσης, αναψυχής και παραγωγής.

Ορισμένοι μελετητές των νέων αστικών φαινομένων προσδιορίζουν τις

χωρικές μεταβολές με οικονομικούς όρους: διανύουμε τη μετάβαση από το

«φορντιστικό» πρότυπο της πόλης (προτεραιότητα της βιομηχανικής παραγωγής,

προαστιοποίηση), στο «μετα-φορντιστικό», το οποίο παραχωρεί τα πρωτεία στην

ευελιξία της μετα-βιομηχανικής παραγωγής, σε καταναλωτικές δραστηριότητες και

στην παγκοσμιοποιημένη πόλη.

Πού βρίσκεται λοιπόν σήμερα η περιφέρεια; Παντού. Τα παλιά ασφαλή όριά της

σβήνουν. Και μια τέτοια επισήμανση μου φαίνεται ιδιαίτερα κρίσιμη. Για να έχει

κανείς την αίσθηση ότι βρίσκεται στην περιφέρεια δεν χρειάζεται να

ταλαιπωρηθεί και να ταξιδέψει στις πιο απίθανες ακρώρειες της πόλης. Αρκεί να

μεταβεί σε μια από τις υποβαθμισμένες περιοχές του κέντρου. Το παλαιό δίλημμα

μεταξύ του «θωρακισμένου» κέντρου και της «αφύλακτης» περιφέρειας δεν ισχύει

πια. Η ιδρυτική αντίθεση των δύο αυτών πόλων δεν τίθεται πλέον με όρους

αμοιβαίου αποκλεισμού, αλλά συναίρεσης.

Να το πω κι αλλιώς: Η περιφέρεια δεν είναι μια συγκεκριμένη περιχαρακωμένη

περιοχή αλλά η ίδια η συνθήκη της μεταβιομηχανικής πόλης, η συνθήκη της

σύγχρονης ζωής. Το ότι μιλάμε σήμερα ξανά γι’ αυτήν υποδαυλίζεται από την

επίγνωση ότι έπαψε να υπάρχει σαν μια οριοθετημένη περιοχή και έγινε

«πλανητική» και «μοιραία». Ακόμη και ο κυβερνοχώρος αναδεικνύεται σε μια «ζώνη

διαμετακόμισης» που αναπαράγει τον άτοπο και ανέστιο χαρακτήρα

της περιφέρειας.

Ο κόσμος μας λοιπόν συνολικά αποκτά τα συστατικά ενός περιφερειακού

ορίζοντα στον οποίο δεσπόζουν οι ασταμάτητες μετακινήσεις, οι μεταναστεύσεις

πληθυσμών και η απειλή της δημογραφικής έκρηξης.

Μετά την περιφέρεια (δηλαδή μετά το σημείο που οδήγησε η περιφέρεια την

αρχιτεκτονική) κανείς δεν μπορεί να σχεδιάσει όπως πριν. Ούτε καν να μελετάμε

την αρχιτεκτονική όπως είχαμε συνηθίσει δεν μπορούμε. Ας πάμε λίγο πιο μακριά:

μετά την περιφέρεια δεν μπορούμε να μιλάμε για την αρχιτεκτονική χωρίς

συγχρόνως να μιλάμε για την πόλη, την πολιτική, την οικονομία, τη θεωρία, τη

σύγχρονη τέχνη, την ανθρωπολογία, ακόμη και τα mass media ή την αταξία της

πραγματικότητας. Από αυτό το σημείο πρέπει να ξεκινούν όλες οι συζητήσεις για

το μέλλον της πόλης και όχι από αφελείς ή βαρύγδουπες προσδοκίες που έλκουν

συνήθως τους πολιτικούς και τους δημοτικούς άρχοντες.

LINKS

http: //www.labiennale.com

http: //www.a-station.org

Ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο Τμήμα

Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας