Από τις πιο σημαντικές χαμένες ευκαιρίες για το Κυπριακό παραμένει το ναυάγιο

των συνομιλιών Μακαρίου – Χάρντινγκ το 1956. Ο Χάρτινγκ, στρατιωτικός με

λαμπρή καριέρα, ανέλαβε νέος Κυβερνήτης της Κύπρου με οδηγίες να προωθήσει την

προσπάθεια για εξεύρεση πολιτικής λύσης και παράλληλα να επιδιώξει συντριβή

της ένοπλης εξέγερσης της ΕΟΚΑ. Ο Μακάριος έτεινε προς την αποδοχή των

προτάσεων Χάρτινγκ, ο αρχηγός της ΕΟΚΑ, όμως, Γεώργιος Γρίβας τις θεωρούσε

αγγλική παγίδα, ώστε τελικά κατάφερε να τις τορπιλίσει

O Ευάγγελος Αβέρωφ χαρακτήρισε το Κυπριακό πρόβλημα ως ιστορία των χαμένων

ευκαιριών και ο προβληματισμός του αποτέλεσε βασικό άξονα για πολλούς

ιστορικούς και πολιτικούς επιστήμονες. Στις χαμένες ευκαιρίες συγκαταλέγονται

η απόρριψη της προσφοράς της Κύπρου το 1915 στην Ελλάδα, με αντάλλαγμα να

εισέλθει στον πόλεμο που απορρίφθηκε από τα ανάκτορα και την κυβέρνηση Ζαΐμη,

το ναυάγιο της Διασκεπτικής Συνέλευσης το 1947, η απόρριψη του Σχεδίου

Ράντγκλιφ το 1958, η μη αποδοχή του σχεδίου Ατσέσσον και άλλες. Από τις πιο

σημαντικές παραμένει το ναυάγιο των συνομιλιών Μακαρίου – Χάρντινγκ το 1956.

Μετά την έναρξη του ένοπλου αγώνα στην Κύπρο ο Κυβερνήτης Ρόμπερτ Αρμιτέιτζ

αντικαταστάθηκε από τον στρατάρχη σερ Τζων Χάρτινγκ με διευρυμένες πολιτικές

και στρατιωτικές εξουσίες. Ο νέος Κυβερνήτης πέρα από την πολιτική διοίκηση

αναλάμβανε και αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων στο νησί. Ο Χάρτινγκ,

στρατιωτικός με λαμπρή καριέρα, είχε διαπρέψει στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο,

στη συνέχεια είχε υπηρετήσει σε καίριες θέσεις του βρετανικού αυτοκρατορικού

στρατού και είχε συντρίψει δύο χρόνια προηγουμένως το ένοπλο εθνικιστικό

κίνημα Μάου Μάου των Κικούγιου στην Κένυα. Γι’ αυτό θεωρήθηκε ως ο

καταλληλότερος για την αντιμετώπιση του ανορθόδοξου ανταρτοπόλεμου της ΕΟΚΑ.

Οι οδηγίες που είχαν ήταν να προωθήσει την προσπάθεια για εξεύρεση πολιτικής

λύσης και παράλληλα να επιδιώξει συντριβή της ένοπλης εξέγερσης.

Το διάγραμμα λύσης

O νέος Κυβερνήτης ανέλαβε καθήκοντα στις 3 Οκτωβρίου και την επομένη άρχισε

συνομιλίες με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Ο πρώτος κύκλος των διερευνητικών

συνομιλιών περιέλαβε τρεις συναντήσεις στις 4, 7 και 11 Οκτωβρίου. Το δεύτερο

δεκαπενθήμερο του Νοεμβρίου πραγματοποιήθηκε μια ακόμη συνάντηση, κατά την

οποία αποφασίστηκε οι επαφές και οι συνομιλίες να συνεχιστούν από τους

αντιπροσώπους του Κυβερνήτη και του Αρχιεπισκόπου, Τζων Ρενταγουαίη και Νίκο

Κρανιδιώτη. Ακολούθησε ένας ακόμη κύκλος συνομιλιών Μακαρίου – Χάρτινγκ τον

Ιανουάριο του 1956 ενώ στο μεταξύ είχε αναπτυχθεί έντονη διπλωματική

δραστηριότητα ανάμεσα στο Λονδίνο και την Αθήνα. Με τη λήξη το συνομιλιών ο

Κυβερνήτης υπέβαλε διάγραμμα λύσης, που έμεινε γνωστό ως Προτάσεις ή Σχέδιο

Χάρτινγκ, το οποίο αργότερα θεωρήθηκε ως η μόνη ή ως η σημαντικότερη χαμένη

ευκαιρία στην ιστορία του Κυπριακού.

Το σχέδιο Χάρτινγκ προέβλεπε ουσιαστικά καθεστώς αποικίας του στέμματος με

ευρεία αυτοδιοίκηση. Βασικός άξονας του σχεδίου ήταν η παραχώρηση Συντάγματος,

η αναγνώριση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης με προϋπόθεση την άσκησή του

ύστερα από συμφωνημένο χρονικό διάστημα. Ύστερα δηλαδή από ένα δεκαετές

μεταβατικό στάδιο αυτοκυβέρνησης, το οποίο μπορούσε να περιορισθεί στα επτά

χρόνια.

Ο χρόνος άσκησης του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης παρέμενε όμως υπό αίρεση, με

τη συνάρτησή του από μία σειρά γεωπολιτικούς και διεθνείς παράγοντες όπως ήταν

η κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο ακόμη και στη Μέση Ανατολή, τα συμφέροντα

της Βρετανίας και των συμμάχων της και με τη σύνδεσή του με διεθνείς και

διμερείς συνθήκες, όπως ήταν η Συνθήκη της Λωζάννης και αυτή ακόμη η

αγγλοτουρκική σύμβαση του 1878. Έθετε επίσης ως προϋπόθεση για την αυτοδιάθεση

την ικανοποιητική λειτουργία του Συντάγματος της αυτοκυβέρνησης. H

αυτοκυβέρνηση θα στηριζόταν νομικά σ’ ένα φιλελεύθερο Σύνταγμα που θα ετοίμαζε

Άγγλος συνταγματολόγος. Οι προτάσεις προνοούσαν την εγκαθίδρυση ενός

εξαρτημένου καθεστώτος στον τύπο της Προεδρικής Δημοκρατίας, στο οποίο τον

ρόλο του Προέδρου επιφύλασσαν στον Άγγλο Κυβερνήτη. Θα υπήρχε Βουλή με

αναλογική αντιπροσώπευση και υπουργικό συμβούλιο με Ελληνοκύπριο πρωθυπουργό

και έναν Τουρκοκύπριο υπουργό αρμόδιο για τις υποθέσεις της μουσουλμανικής

μειονότητας. Το υπουργικό συμβούλιο θα ήταν εννεαμελές και ο πρωθυπουργός θα

υποδεικνυόταν από τη Βουλή με συναίνεση του Κυβερνήτη. Ο τελευταίος θα ήταν

ρυθμιστής του πολιτεύματος και φορέας ευρείας εκτελεστικής εξουσίας. Ο

Μακάριος έτεινε προς την αποδοχή των προτάσεων και τη στάση του στήριζε η νέα

ελληνική κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Τα Χριστούγεννα του 1955 στο

ενδιάμεσο των συνομιλιών είχε φθάσει στη Λευκωσία ο διευθυντής του

διπλωματικού γραφείου του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών για ενημέρωση και στήριξη

των συνομιλιών. Αντίθετος με την αποδοχή των προτάσεων ήταν ο αρχηγός της ΕΟΚΑ

Γεώργιος Γρίβας-Διγενής και οι μαχητικοί εθνικιστικοί κύκλοι της Μητρόπολης

Κερύνειας. Ο Γρίβας είχε αμφιβολίες και θεωρούσε τις προτάσεις Χάρτινγκ ως

αγγλική παγίδα. Αντιμετώπιζε κάθε συμβιβασμό και λύση εκτός της ένωσης ως

προδοσία.

Θέμα αμνηστίας

O Μακάριος ζητούσε επίμονα διευκρινίσεις για τις αγγλικές προθέσεις και

απαίτησε διάφορες βελτιώσεις, τις οποίες ο Κυβερνήτης δεν απέρριψε. H

βασικότερη διαφωνία εστιάστηκε στο θέμα της αμνηστίας των μελών της ΕΟΚΑ και

ιδιαίτερα όσων βαρύνονταν με διάφορες κατηγορίες για ουσιαστικές ενέργειες και

παράβαση των εκτάκτων αντιτρομοκρατικών νόμων. Ο Μακάριος απαιτούσε άμεση

αμνηστία ενώ ο Κυβερνήτης αντιπρότεινε μερική και σταδιακή αμνηστία, χωρίς να

αποκλείει και την προσαγωγή σε δίκη όσων βαρύνονταν με βαριές κατηγορίες. Μετά

τις παρασκηνιακές συμφωνίες και συναινέσεις, καταγράφηκαν οι θέσεις των δύο

πλευρών η αγγλική κυβέρνηση πρότεινε να δοθούν στη δημοσιότητα δύο κείμενα με

τη μορφή επιστολών, το ένα με την υπογραφή του Κυβερνήτη και το άλλο με εκείνη

του Μακαρίου και στη συνέχεια να αρχίσουν οι διαδικασίες για τη διαμόρφωση

ενός νέου καθεστώτος. Τα προσχέδια των επιστολών διαβιβάστηκαν στον Μακάριο

στις 28 Ιανουαρίου 1956. Το πρώτο ανέφερε: «H Κυβέρνησις της Αυτής

Μεγαλειότητος μετέχει των αρχών, αίτινες ενσωματώθησαν εις τον

Καταστατικόν Χάρτην των Ηνωμένων Εθνών, τον Χάρτην του Πότομακ

και τον Χάρτην του Ειρηνικού, τους οποίους έχει

προσυπογράψει. Δεν είναι, όθεν,

θέσις της Βρεττανικής Κυβερνήσεως ότι η αρχή της αυτοδιαθέσεως ουδέποτε

δύναται να εφαρμοσθή εις την Κύπρον. H άποψίς της είναι ότι τώρα

η αρχή αυτή δεν είναι πρότασις δυναμένη να εφαρμοσθή, ένεκεν της

παρούσης καταστάσεως εις την Ανατολικήν Μεσόγειον. H Κυβέρνησις

της Αυτής Μεγαλειότητος έχει τώρα προσφέρει μέτρα ευρείας

αυτοκυβερνήσεως. Εάν ο Κυπριακός λαός συμμετάσχη εις την

συνταγματική εξέλιξιν, η Κυβέρνησις της Αυτής

Μεγαλειότητος προτίθεται να εργασθή διά μίαν τελικήν

λύσιν, η οποία θα ικανοποίη τους πόθους του Κυπριακού

λαού, θα συνάδη προς τα στρατηγικά συμφέροντα της Κυβερνήσεως

της Αυτής Μεγαλειότητος και των συμμάχων της και θα λαμβάνη υπ’ όψιν τας

υπάρχουσας συμμαχίας εις τας οποίας μετέχει η Κυβέρνησις της Αυτής

Μεγαλειότητος. H Κυβέρνησις της Αυτής Μεγαλειότητος θα είναι

διατεθειμένη να συζητήση το μέλλον της Νήσου μετ’ αντιπροσώπων του Κυπριακού

λαού, όταν η αυτοκυβέρνησις αποδειχθεί ικανή να διασφαλίση τα

συμφέροντα όλων των τμημάτων της κοινότητος».

H επιστολή που διαβιβάστηκε από τον σερ Τζων Χάρτινγκ στον Μακάριο προς

υπογραφή, ήταν σχετικά συντομότερη και πιο περιεκτική:

«H Αυτού Μακαριότης ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου κ.

Μακάριος, λαβών γνώσιν της δηλώσεως της Κυβερνήσεως της

Αυτής Μεγαλειότητος περί του μέλλοντος της Κύπρου, εδήλωσε προς

τον Κυβερνήτην, ότι ευρίσκει την δήλωσιν ταύτην αποδεκτήν ως

βάσιν επί της οποίας θα συνεργασθή μετά της Κυβερνήσεως Κύπρου εις την

εισαγωγήν συντάγματος και την ανάπτυξιν αυτοκυβερνήσεως, και ότι

θα συμβουλεύση τους συμπατριώτας του να πράξουν το ίδιον. H

Αυτού Μακαριότης εδήλωσε περαιτέρω προς τον Κυβερνήτην, ότι

συμφωνεί, ότι η επεξεργασία συντάγματος και η ανάπτυξις

αυτοκυβερνήσεως δεν δύναται να προχωρήσουν εντός ατμοσφαίρας βίας και

ανταραχής. Όθεν διεβεβαίωσεν την Αυτού Εξοχότητα ότι θα

χρησιμοποιήση όλην την επιρροήν του διά να τεθή τέρμα εις πράξεις βίας και

ανομίας εις τρόπον ώστε η εισαγωγή της συνταγματικής Κυβερνήσεως να δύναται να

πραγματοποιηθεί κανονικώς».

H διακοπή των συνομιλιών

Παρ’ όλο που ο Μακάριος μετά τη λήψη των δύο κειμένων ζήτησε περαιτέρω

διευκρινίσεις για διάφορα θέματα όπως για το περιεχόμενο του όρου

«ευρείας εκτάσεως αυτοκυβέρνησις» τις αρμοδιότητες του

Κυβερνήτη, τη διαδικασία λύσης πιθανής συνταγματικής διαφωνίας ανάμεσα στα

θεσμικά όργανα του νέου καθεστώτος και άλλα, διαβίβασε στον Κυβερνήτη την

πρόθεσή του για υπό όρους αποδοχή των προτάσεών του. Για τον τελικό

διακανονισμό έφθασε στην Κύπρο ο υπουργός αποικιών Άλαν Λένοξ Μπόυντ. Την ώρα

της συνάντησης του Άγγλου υπουργού με τον Αρχιεπίσκοπο στη Λευκωσία, η πόλη

συγκλονίσθηκε από τις διαδοχικές εκρήξεις 19 βομβών που τοποθετήθηκαν με

εντολή του Γρίβα. Ο Μακάριος παρά το βαρύ κλίμα ζήτησε από τον Άγγλο υπουργό

κάποιες διευκρινίσεις, αλλά εκείνος εκνευρισμένος από την ενέργεια της ΕΟΚΑ

προτίμησε τη διακοπή των συνομιλιών του από την Κύπρο.

Αναχώρησε από τον χώρο των συνομιλιών ευχόμενος στον Μακάριο «Ο Θεός ας

σώζει τον λαό σου».

Ο Γιώργος Γεωργής είναι επίκουρος καθηγητής της Νεώτερης Ιστορίας στο

Πανεπιστήμιο Κύπρου.