Σύγχρονοι Αμλετ

Τον τελευταίο καιρό έχει αναζωπυρωθεί η συζήτηση σχετικά με τις ευθύνες της ισπανικής πολιτικής ελίτ που βασίστηκε στη συνταγματικά κατοχυρωμένη λήθη σχετικά με την εμφύλια βία για να κυβερνήσει. Ο συγγραφέας Χόρχε Σεμπρούν, που πέθανε πρόσφατα, ανήκε σε αυτούς που για χρόνια τόνιζαν πως ήταν αναγκαίο να διασωθεί και να αναδειχθεί το παρελθόν χωρίς αυτό να θεωρείται αναμόχλευση των πολιτικών παθών. Κομμουνιστής, με εμπειρία από τον ισπανικό εμφύλιο, τη γαλλική αντίσταση αλλά και τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, ο Σεμπρούν επέμενε να τροφοδοτεί το ποτάμι της μνήμης.

Αυτή η πάγια θέση του συμπυκνώνεται στη στερνή του κινηματογραφική συνεργασία: το συγκλονιστικό ντοκιμαντέρ ισπανοβελγικής παραγωγής «Τα μονοπάτια της μνήμης», όπου λειτουργεί ως σύμβουλος, αφηγητής και βασικός χαρακτήρας. Θέμα του ντοκιμαντέρ είναι, φυσικά, η μνήμη αλλά και ο πόνος, η απώλεια και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Τα ζητήματα που θέτει είναι καίρια: πρέπει ή δεν πρέπει να θυμόμαστε; Συντελεί η συλλογική ιστορική μνήμη στην υπέρβαση των τραυμάτων ή απλώς τα διαιωνίζει; Είχε δίκιο ο Νίτσε όταν έλεγε πως η λήθη είναι η υπέρτατη μορφή ευτυχίας; Είναι χώροι όπως η φυλακή Καραμπαντσέλ στη Μαδρίτη, όπου σάπιζαν πολιτικοί κρατούμενοι για δεκαετίες, «τόποι μνήμης» ή είναι μνημεία μίσους και πρέπει να διατηρούνται ή όχι; Η ταινία παίρνει σαφή θέση, καυτηριάζοντας τα κενά μνήμης και την απουσία ενδοσκόπησης της ισπανικής κοινωνίας, που εξέθρεψε τον μύθο της υποδειγματικής μετάβασης στη δημοκρατία.

Η ταινία καταγράφει μερικές από τις μεγάλες ανασκαφές των τελευταίων χρόνων, που ανέσυραν δεκάδες σκελετούς από τους ομαδικούς τάφους δολοφονημένων Ισπανών από τα στρατεύματα του Φράνκο. Η ανέλκυση των ευρημάτων, σύμφωνα με τον Σεμπρούν, προσομοιάζει με την ανάδυση της ίδιας της ιστορικής μνήμης – μιας μνήμης που ήταν σε μεγάλο βαθμό θαμμένη κάτω από τα στρώματα λήθης που επιβλήθηκαν τη δεκαετία του ’70. Ετσι, αν η ελληνική μεταπολίτευση ελέγχεται αυτή τη στιγμή για τη δημιουργία ενός λανθασμένου κοινωνικοοικονομικού μοντέλου, η αντίστοιχη ισπανική καυτηριάζεται και για τη μη αντιμετώπιση των «οικείων κακών» του πρόσφατου παρελθόντος.

Αρχαιολόγοι, σαν σύγχρονοι Αμλετ, παρελαύνουν μπροστά στις κάμερες κρατώντας παραμορφωμένα κρανία, προσπαθώντας να εντοπίσουν στοιχεία για την ταυτότητα των νεκρών πάνω από εβδομήντα χρόνια μετά το βίαιο τέλος τους.

Σε μια στιγμή που η Ισπανία κατακλύζεται από κοινωνική ένταση και το βιογραφικό λεξικό της Βασιλικής Ακαδημίας της χώρας παρουσιάζει τον στρατηγό Φράνκο μέσες – άκρες ως σωτήρα του έθνους, η παρακαταθήκη του Χόρχε Σεμπρούν έχει τεράστια αξία όσον αφορά τον αγώνα για τη διατήρηση και εμπέδωση της ιστορικής μνήμης, όσο «τρομερή» και αν είναι αυτή.

Ο Κωστής Κορνέτης διδάσκει Σύγχρονη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Brown