ΠΟΛΛΕΣ ΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΕΝΤΕΛΩΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ,
ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ (ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ,
ΑΚΡΟΔΕΞΙΕΣ, ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟ-ΑΡΙΣΤΕΡΕΣ, ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΕΣ,
ΚΟΙΝΟΤΙΣΤΙΚΕΣ, ΑΝΤΙΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΕΣ) ΑΚΟΥΜΕ ΚΑΙ
ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ ΠΩΣ Ο ΕΝΟΧΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ
ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΑΛΛΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑ
ΦΩΤΙΣΜΟΥ
Ειδικά στη χώρα μας η προτεραιότητα του κοινοτισμού και η ενοχοποίηση του ατομικού προτάγματος υποστηρίζεται από εκπροσώπους που πηγάζουν από το ρεύμα της ελληνοορθοδοξίας και καταλήγουν στη θάλασσα του απόλυτου κολεκτιβισμού. Βιβλία όπως αυτό του Πολωνο-Εβραίου Ζέεφ Στέρνχελ αποτελούν καρφί στο μάτι του κοινότοπου τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζεται σήμερα το πρόταγμα του Διαφωτισμού.

Ο Στέρνχελ με αυτό το αριστουργηματικό έργο, ας μου συγχωρεθεί ο ενθουσιασμός, συμβάλλει στην ανατροπή τριών ιδεολογημάτων.

1Το πρώτο ιδεολόγημα υποστηρίζει πως ο ορθολογισμός, ο οικουμενισμός και η πίστη στην ανθρώπινη πρόοδο αποτελούν τους πατέρες του φασισμού. Ο συγγραφέας αντιθέτως τονίζει πως είναι η αντίθεση στο φυσικό δίκαιο, τη νοησιαρχία, τον ανθρωπισμό και τον οικουμενισμό που έκαναν δυνατή την εμφάνιση του πολιτισμικού εθνικισμού και του φυσικού του επακόλουθου του πολιτικού εθνικισμού. Σ΄ αυτό το πλαίσιο ο φασισμός είναι η ακραία έκφραση αμφισβήτησης του Διαφωτισμού, της πίστης δηλαδή στα δικαιώματα του ανθρώπου, στην ιδέα πως η κοινωνία είναι προϊόν της βούλησης των ατόμων, στη μη γραμμική πρόοδο, η οποία επιτρέπει στην Ιστορία να προχωρεί με «άνισα και ασταθή» βήματα και στην πεποίθηση πως παρά τις εθνικές και άλλες ιδιαιτερότητες είναι δυνατόν να υπάρχουν καθολικές αξίες.

2Δεύτερο ιδεολόγημα που καταρρίπτει, είναι η θέση που κατατάσσει τον αντιΔιαφωτισμό εκτός νεωτερικότητας. Αυτός ο ιστορικός των ιδεών υποστηρίζει πως όσοι βλέπουν τη νεωτερικότητα ως φορέα οικουμενικών αξιών, εκφραστή του μεγαλείου και της αυτονομίας του ατόμου, ως κύριου της μοίρας του, ως μετόχου στο κοινωνικό συμβόλαιο και στη λαϊκή κυριαρχία, αποτελούν το ένα πρόσωπο της νεωτερικότητας. Όσοι πάλι πιστεύουν πως το άτομο καθορίζεται και περιορίζεται από τις εθνικές καταβολές του, την ιστορία, τη γλώσσα, την κουλτούρα και κυρίως από το έδαφος και το αίμα αποτελούν την άλλη όψη της. Ο αντιΔιαφωτισμός αποτελεί την κοινοτιστική, ιστορικίζουσα, εθνικιστική πλευρά της νεωτερικότητας.

3Το τρίτο ιδεολόγημα που δέχεται τα πυρά της κριτικής του είναι η σκέψη πως ο Διαφωτισμός αποτέλεσε ένα ρεύμα που εμφανίστηκε στον 18ο αιώνα και προσέφερε ό,τι μπορούσε να προσφέρει, αλλά σήμερα δεν μπορεί να απαντήσει στις ανάγκες της εποχής. Αντιθέτως ο συγγραφέας υποστηρίζει πως «η σκέψη του Διαφωτισμού μπορεί να βρεθεί σε όλες τις εποχές και παντού στον κόσμο». Συνεπώς ο Διαφωτισμός, η υπεράσπιση και ανάπτυξή του αποτελεί ένα σύγχρονο και διαρκές αίτημα. Αυτή η θέση, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί την κυριότερη συνεισφορά του.

Επίθεση

Είναι ενδεχομένως αυτονόητη- τουλάχιστον για τους οπαδούς του ορθού λόγουη επίθεση του Στέρνχελ στους Βίκο, Χέρντερ, Μπεκ, ντε Μεστρ, Καρλάιλ, Σπένγκλερ, Σορέλ, Ρενάν, Μοράς, Μπαρρές κ.ά. ως εκφραστών του αντι-Διαφωτισμού, εντυπωσιάζει όμως η κατά μέτωπον επίθεσή του στον Μπερλίν τον οποίο θεωρεί ως εκφραστή του αντι-φιλελευθερισμού και αντι-Διαφωτισμού στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου.

Πιστεύω πως οι κατηγορίες κατά του Μπερλίν είναι περισσότερο άδικες απ΄ ό,τι δίκαιες. Ο σεβασμός και η εκτίμηση του Μπερλίν προς το ρομαντικό κίνημα (Χέρντερ) δεν τον οδηγεί σε έναν αδιέξοδο σχετικισμό και έναν γνωσιοθεωρητικό και οντολογικό χυλό. Για τον Μπερλίν η ασυμβατότητα των πολιτισμών δεν σημαίνει πως αυτοί δεν είναι συγκρίσιμοι. Η πολυαρχία, η ασυμμετρία και η ασυμβατότητα των αντικειμενικών σκοπών δεν αποκλείει την ύπαρξη οικουμενικών αξιών.

Ζeev Sternhell

Ο ΑΝΤΙΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

ΜΤΦ. ΑΝΝΑ ΚΑΡΑΚΑΤΣΟΥΛΗ, ΕΚΔ. ΠΟΛΙΣ, 2009, ΣΕΛ. 640,

ΤΙΜΗ: 35 ΕΥΡΩ

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι διδάκτωρ Κοινωνιολογίας