Στερεότυπα και μυθολογίες

ΕΙΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΑΠΟΓΟΗΤΕΥΤΙΚΗ Η
ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΑΤΗΣ
ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΓΥΡΩ
ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ
ΤΗΣ 21ηςΑΠΡΙΛΙΟΥ 1967. ΤΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΟΙ ΗΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ, ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΙΜΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΠΑΡΑΜΕΝΟΥΝ, ΕΝ ΠΟΛΛΟΙΣ, ΠΕΔΙΟ ΑΝΕΞΕΡΕΥΝΗΤΟ
Είναι πράγματι αξιοσημείωτο ότι, πέρα από λίγες εξαιρέσεις, δεν έχουν προταθεί νέα συνολικά ερμηνευτικά σχήματα για την περίοδο της δικτατορίας, από εκείνα που «εν θερμώ» διατυπώθηκαν στα χρόνια της χούντας και τη δεκαετία κυρίως του 1970 (βλ. σχετικά καιΣπύρος Σακελλαρόπουλος, Τα αίτια του απριλιανού πραξικοπήματος 1949-1967.Το κοινωνικό πλαίσιο της πορείας προς τη δικτατορία,Αθήνα 1998). Οι επιστημονικές μελέτες, δημοσιευμένες αυτοτελώς ή σε συλλογικούς τόμους, είναι λιγοστές και επικεντρώνονται σε ζητήματα τα οποία βρέθηκαν στην αιχμή της πολιτικής και κοινωνικής συγκυρίας: ο ξένος παράγοντας, ο ιδεολογικός λόγος, η εξωτερική πολιτική κ.ά. Λείπουν οι συγκριτικές εργασίες αναφορικά με άλλα δικτατορικά καθεστώτα, απουσιάζουν οι μελέτες για τους στυλοβάτες του καθεστώτος (στρατός, εκκλησία), τον ιδεολογικό του λόγο και την απήχησή του σε ευρύτερα στρώματα. Ελάχιστες συμβολές, στο πλαίσιο ευρύτερων μελετών, επιχειρούν να μελετήσουν τους παράγοντες που συνετέλεσαν στην επιβολή της χούντας [βλ. ενδεικτικά Νίκος Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση: Όψεις της ελληνικής εμπειρίας(1983) και Δημήτρης Χαραλάμπης,Στρατός και πολιτικήεξουσία:Η δομή της εξουσίας στη μετεμφυλιακήΕλλάδα(1985)]. Εάν για ζητήματα όπως το Κυπριακό διαθέτουμε σήμερα μια σχετικά πλούσια, τεκμηριωτικά και ερμηνευτικά, βιβλιογραφία, απουσιάζουν προσεγγίσεις άλλων επιμέρους πτυχών της δικτατορικής πολιτικής.

Συγκεκριμένα, σημαντικό τμήμα της βιβλιογραφίας καλύπτεται από τις εκδόσεις που κυκλοφόρησαν στο εξωτερικό την περίοδο της δικτατορίας, αναφορικά με τα αίτια του πραξικοπήματος αλλά και τις πολιτικές του καθεστώτος. Με σαφή αντιδικτατορική θέση, οι συγγραφείς των βιβλίων, επιχείρησαν να αναλύσουν τα όσα συνέβαιναν στη χώρα βασισμένοι συνήθως είτε στην προσωπική εμπειρία τους είτε στις πληροφορίες που έφταναν στο εξωτερικό, εντάσσοντάς τα σε μια ιστορική προοπτική συνδεδεμένη με την προηγούμενη περίοδο [βλ. ενδεικτικά: Κωνσταντίνος Τσουκαλάς,Τhe Greek Τragedy (Μiddlesex 1969): έργο το οποίο μετά την πτώση της Χούντας κυκλοφόρησε και στα ελληνικά, Ρόδης Ρούφος,La Verite sur la Grece(Λωζάννη 1970), John Οwens,Τhe Causes of the Greek Coup d΄ Εtat on Αpril 21, 1967(Πρίνστον 1972) κ.ά.].

Στο πλαίσιο αυτό, η έκδοση από τους Γιώργο ΓιαννόπουλοκαιRichard Clogg το 1972 στο Λονδίνο του συλλογικού τόμουGreece under Μilitary Rule(ελληνική έκδοσηΗ Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό , Αθήνα Παπαζήσης 1976) συνιστά την πλέον σημαντική απόπειρα συνολικής κατανόησης του καθεστώτος την ώρα της δράσης του. Το ιστορικό πλαίσιο, η πολιτική, ο στρατός, η ιδεολογία, ο Τύπος, η οικονομία, η εκπαίδευση, η εξωτερική πολιτική αποτέλεσαν αντικείμενα διαπραγμάτευσης από μελετητές και αντιστασιακούς (Ε. Βλάχου, Α. Δημαράς, Γ. Ζαχαρόπουλος, Α. Ξύδης, Ρ. Ρούφος κ.ά.) που συνδύασαν την επιστημονική οπτική με την αντιδικτατορική θέση.

Ο επόμενος συλλογικός τόμος για τα πεπραγμένα της δικτατορίας εκδόθηκε 19 ολόκληρα χρόνια μετά τον πρώτο, δείγμα και αυτό της έλλειψης ιστορικού ενδιαφέροντος για την περίοδο. Πρόκειται για τα πρακτικά του συνεδρίου που διοργάνωσαν η Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης και το Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα τον Δεκέμβριο του 1997 [Γιάννα Αθανασάτου, Άλκης Ρήγος, Σεραφείμ Σεφεριάδης (επιμ.),Η δικτατορία, 1967-1974. Πολιτικές πρακτικές- Ιδεολογικός λόγος- Αντίσταση,Καστανιώτης 1999]. Οι θεματικές του τόμου είναι τρεις: οι πολιτικές πρακτικές (χουντικά συντάγματα, μετεμφυλιακή πολιτική δομή, σχέσεις με ΕΟΚ, κοινωνική πολιτική, σύγκριση με άλλες δικτατορίες του Νότου), ο ιδεολογικός λόγος και ο πολιτισμός (ανώτατη παιδεία, ιδεολογία, τηλεόραση,) η αντίσταση. Στο παράρτημα δημοσιεύεται η συζήτηση στρογγυλής τραπέζης που έλαβε χώρα στο συνέδριο αναφορικά με τον ρόλο του ξένου, και ιδίως του αμερικανικού, παράγοντα στην εκδήλωση του στρατιωτικού πραξικοπήματος και στην επιβολή της δικτατορίας. Ο τόμος αποτυπώνει τα ερευνητικά ενδιαφέροντα γύρω από τη δικτατορία, 30 χρόνια μετά την 21η Απριλίου. Στις κατακτήσεις του συμπεριλαμβάνεται ένα θεωρητικός προβληματισμός γύρω από το καθεστώς και τη σχέση του με τα υπόλοιπα αντίστοιχα του ευρωπαϊκού Νότου, καθώς και η απομάκρυνση από έναν ισοπεδωτικό καταγγελτικό λόγο και η επισήμανση, μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα, των αντιφάσεων αλλά και των διαφορετικών πολιτικών που άσκησε το καθεστώς τόσο προς το εξωτερικό όσο και προς το εσωτερικό μέτωπο.

Μια άλλη σημαντική ενότητα αποτελούν οι εκδόσεις που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα μετά την πτώση της δικτατορίας συνδυάζοντας τη δημοσιογραφική έρευνα με την παράθεση άγνωστων τεκμηρίων, απευθυνόμενες κατά κύριο λόγο στο ευρύ κοινό. Παράλληλα, κυκλοφόρησαν ιστορίες της περιόδου είτε ειδικοί τόμοι στο πλαίσιο πολύτομων ιστορικών έργων αφιερωμένων στην πρόσφατη ελληνική ιστορία. Σημειώνω δύο από τις πλέον πρόσφατες συλλογικές εκδόσεις, προορισμένες για ένα ευρύτερο κοινό: ο ΙΣΤ΄ τόμος τηςΙστορίας του Ελληνικού Έθνους(επιστημονικός υπεύθυνος: Ευάγγελος Κωφός, Αθήνα 2000) και ο 9ος τόμος τηςΙστορίας του Νέου Ελληνισμού 1770-2000:Νικητές και Ηττημένοι 1949-1974(διεύθυνση έκδοσης: Βασίλης Παναγιωτόπουλος, Αθήνα 2003). Παρότι και οι δύο τόμοι περιέχουν σημαντικές συμβολές για την περίοδο, με τον δεύτερο σαφώς πλουσιότερο σε συνεργάτες και θεματικές, αντανακλούν αμφότεροι, σε μεγάλο βαθμό, την έλλειψη συστηματικών ερευνών και μελετών για τη δικτατορία.