Την περασμένη Τρίτη στην αίθουσα Τζον Κασαβέτις στο Λιμάνι Θεσσαλονίκης, η τελευταία ταινία του Πέτρου Σεβαστίκογλου «Κραυγές» έκανε την πανελλήνια πρεμιέρα της στο πλαίσιο του ελληνικού τμήματος του 66ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου της πόλης. Αυτή η πολύ ιδιαίτερη ταινία που στο μέλλον θα προβληθεί και στην Αθήνα – πιθανότητα στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας – έχει στοιχεία που διακρίνεις σε όλο το έργο του χαμηλότονου αλλά συνεπούς σκηνοθέτη. Δίνοντας ρόλο στους ήχους, τη μουσική αλλά κυρίως στην εικόνα, ο Σεβαστίκογλου, στις «Κραυγές», αναζητεί το συναίσθημα μέσα από μια ιστορία που ορμά προς το βλέμμα και μέσα από γοητευτικές εικόνες εξερευνά τα απόκρυφα του δαιδαλώδους και συγχρόνως ατίθασου ψυχισμού της Γυναίκας, έτσι όπως κινείται μέσα σε μία συντηρητική κοινωνία αναζητώντας την ισχύ του απόλυτου έρωτα.
Η απουσία διαλόγων δεν λειτουργεί εναντίον της ταινίας. Το αντίθετο μάλιστα. Εδώ, μιλάει κυρίως η εικόνα και το στοίχημα είναι αν ο θεατής μπορεί ή όχι να καταλάβει μόνος του τι συμβαίνει στην ταινία. «Το ίδιο συνέβαινε και με τους ηθοποιούς» μου είπε ο Σεβαστίκογλου (στην ταινία πρωταγωνιστούν οι Αγλαΐα Παππά, Αλεξάνδρα Καζάζου, Μαργαρίτα Αλεξιάδη, Μαρία Αρζόγλου και Χάρης Φραγκούλης). «Ή καταλάβαιναν τι είχαμε να πούμε και απλώς προχωρούσαμε μαζί με την κάμερα να ακολουθεί ή, αν δεν λειτουργούσε αυτό, κάναμε κάτι άλλο λέγοντας μια λέξη ή μια φράση που μας πήγαινε πιο πέρα».
Η συνάντησή μας έγινε στην Αθήνα, λίγες μέρες πριν από την πρεμιέρα των «Κραυγών» στη Θεσσαλονίκη. Καθίσαμε σε ένα αγαπημένο του μεζεδοπωλείο, το «Ραντεβού» στην Πλατεία Μερκούρη στα Ανω Πετράλωνα, το οποίο επέλεξε ο ίδιος. Καθότι Κουκακιώτης είμαι γνώστης του μεζεδοπωλείου. «Η βραστή πατάτα με ταραμοσαλάτα από πάνω είναι η σπεσιαλιτέ του» μου λέει ο σκηνοθέτης για ένα πιάτο του μαγαζιού και συμφωνώ.
Το θέμα των διαλόγων απασχολεί αρκετά τον Σεβαστίκογλου γιατί «όσο περνούν τα χρόνια συνειδητοποιώ όλο και πιο πολύ ότι δεν έχω δική μου γλώσσα». Η πρώτη γλώσσα του ήταν τα ρωσικά, μετά τα ελληνικά, μετά τα γαλλικά και μετά πάλι τα ελληνικά – με τα αγγλικά στη μέση καθότι σπούδασε στην Αμερική. «Εχω τέσσερις γλώσσες και καμία δεν είναι δικιά μου. Οσο τα χρόνια περνούν βλέπω ότι η εικόνα μού δίνει αυτή τη γλώσσα που δεν έχω δική μου. Τα σενάριά μου ουσιαστικά τα γράφω με την κάμερα». Πρακτικά μιλώντας αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μια βασική ιδέα στο σενάριο και εν συνεχεία «ελευθερία της στιγμής με τους ηθοποιούς. Είναι ένα είδος αυτοσχεδιασμού που γράφεται την ώρα που γυρίζεται μια σκηνή».
Ο Πέτρος Σεβαστίκογλου είναι εγκατεστημένος στην Ελλάδα εδώ και περίπου τριάντα χρόνια. Στην ουσία δεν πήγε ποτέ σε ελληνικό σχολείο – μόνο στην Πρώτη Δημοτικού. Γεννήθηκε το 1959 στη Μόσχα, όπου οι γονείς του, ο συγγραφέας, μεταφραστής και σκηνοθέτης Γιώργος Σεβαστίκογλου και η πεζογράφος και συγγραφέας Αλκη Ζέη είχαν μεταναστεύσει. Οι πρώτοι ήχοι που έχει στη μνήμη του ο Πέτρος έχουν ρωσική χροιά. Εκεί πήγε νηπιαγωγείο μέχρι τα πέντε του χρόνια. Ο Αντρέι Ταρκόφσκι, φοιτητής τότε στη Σχολή Κινηματογράφου, του έκανε baby sitting για να βγάλει κάποια χρήματα όπως όλοι οι φοιτητές. «Αργότερα τα ξέχασα τα ρωσικά αλλά όταν έκανα την πρώτη μου ταινία, τον “Ανεμο στην πόλη” που γυρίστηκε στη Ρωσία το 1994, ενώ στην αρχή πήρα έναν φίλο για διερμηνέα, τον κράτησα μόνο έναν μήνα γιατί μετά τα ξαναθυμήθηκα. Ακόμα και εγώ παραξενεύτηκα».
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1964, οι γονείς του επέστρεψαν στην Ελλάδα, όμως και πάλι αναγκάστηκαν να αφήσουν άρον άρον την πατρίδα τους για τη Γαλλία όταν έγινε το πραξικόπημα του 1967 και ήρθε η δικτατορία στην Ελλάδα. «”Πάμε διακοπές στη Γαλλία” μας είπαν τότε οι γονείς μας, σε μένα και την αδελφή μου. Διακοπές που κράτησαν 17 χρόνια». Ετσι, ο Σεβαστίκογλου πήγε σε γαλλικό σχολείο. «Οταν φτάσαμε εκεί ήμουν οκτώ χρονών και δεν ήξερα λέξη. Ομως όταν είσαι παιδί είσαι σφουγγάρι, οπότε το πολύ σε έναν χρόνο μιλούσα καλά τα γαλλικά. Και μάλιστα χωρίς προφορά – δεν καταλάβαιναν ότι δεν είμαι Γάλλος. Πλέον όμως δεν τα χρησιμοποιώ πολύ. Και έτσι το γράψιμο, για μένα είναι παίδεμα. Γράφω κακά ελληνικά και με διορθώνουν οι φίλοι μου. Τα γαλλικά μου είναι καλύτερα στο γράψιμο αλλά όχι… Καμία γλώσσα δεν μπορώ να πω ότι είναι δικιά μου δικιά μου… Με άλλα λόγια όταν έχω κάτι να πω, δεν θα το γράψω».
Πολλούς διαλόγους δεν ακούμε ούτε στον «Ανεμο στην πόλη» – μάλιστα ο Σεβαστίκογλου χαριτολογεί αποκαλώντας αυτή την ταινία «η πιο φλύαρή μου». Επομένως η μινιμαλιστική αντιμετώπιση του λόγου στις ταινίες του Σεβαστίκογλου δεν είναι κάτι που προέκυψε τα τελευταία χρόνια. Υπήρχε ανέκαθεν. Αφού σπούδασε Κοινωνιολογία στο Παρίσι, ο Σεβαστίκογλου σπούδασε Σκηνοθεσία και Διεύθυνση Φωτογραφίας στην Ιθακα της Νέας Υόρκης (1980 – 1982). Επιστρέφοντας στην Ελλάδα είχε την τύχη να δουλέψει για δύο χρόνια ως βοηθός του Γιώργου Αρβανίτη. «Εμαθα φωτογραφία και από αυτόν βέβαια». Στην πρώτη μικρού μήκους ταινία που ο Σεβαστίκογλου σκηνοθέτησε, το «Asfael» (1987), δεν ακούγεται ούτε μία λέξη. Η «Ηλέκτρα» (2014), τέταρτη μεγάλου μήκους ταινία του που γυρίστηκε στην Αφρική με τη Σοφία Κόκκαλη και την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, έχει ελάχιστους. Στη «Βοή του κόσμου» ακούμε διάσπαρτους ήχους από ανθρώπους που μιλάνε αλλά δεν έχει σημασία το τι λένε και δεν μπήκαν καν ελληνικοί υπότιτλοι.
Θαρρείς ότι με την έλλειψη λόγου, το σινεμά του Σεβαστίκογλου ενθαρρύνει την ίδια την κινηματογραφική γλώσσα, τη γλώσσα της εικόνας. «Εννοείται ότι υπάρχουν αμέτρητες αριστουργηματικές ταινίες με διαλόγους και πολύ σημαντικούς μάλιστα» είπε ο σκηνοθέτης. «Σίγουρα, καθότι σκηνοθετώ και στο θέατρο, θεωρώ ότι ο διάλογος είναι πρωταρχικής σημασίας εκεί. Ομως στον κινηματογράφο είναι τόσο δυνατή η εικόνα που οι ηθοποιοί όταν δεν έχουν διάλογο νιώθουν πιο ελεύθεροι. Ο διάλογος ορισμένες φορές σε βοηθά να κρυφτείς λιγάκι γιατί έχεις κάτι συγκεκριμένο να πεις και το λες. Οταν όμως δεν έχεις να πεις κάτι, πρέπει να το αισθάνεσαι βαθιά μέσα σου, να βγει στην έκφρασή σου και την ίδια στιγμή να το καταγράψει η κάμερα. Ορισμένες φορές, όταν δεν υπάρχει διάλογος, νιώθω ότι η κάμερα, ο ηθοποιός κι εγώ χορεύουμε χωρίς να μιλάμε».
Με την Καρυοφυλλιά στην έρημο
Φυσικά, όταν αρχίζει ένα γύρισμα, οι ηθοποιοί έχουν κάνει μαζί του μια προεργασία. Συζητήσεις, ανταλλαγή φωτογραφιών, κατάθεση παραδειγμάτων για διάφορα θέματα κ.ο.κ. «Στο γύρισμα βέβαια, όλα αυτά έχουν αφομοιωθεί και εξαφανίζονται. Ενα παράδειγμα είναι η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη. Συνήθως, πιο πολλές είναι οι σημειώσεις της στο κείμενο που της έχει δοθεί να διαβάσει πάρα το ίδιο το κείμενο. Οταν είδε ότι το σενάριο της “Electra” ήταν μόλις δύο σελίδες είπε “Α, ας το δοκιμάσουμε”. Οταν πήγαμε στη Σενεγάλη, η πρώτη σκηνή που κάναμε ήταν μια γυναίκα – η Καρυοφυλλιά – που βρίσκεται σε ένα χωριό και θέλει να φύγει αλλά γύρω της είναι έρημος. Πήγαμε λοιπόν οι δυο μας, η Καρυοφυλλιά και εγώ, στην έρημο. Ημασταν μόνο οι δυο μας, μπορούσαμε δηλαδή να εκτεθούμε χωρίς να έχουμε κανένα συνεργείο που περιμένει να δει τη μεγάλη Καρυοφυλλιά Καραμπέτη να παίζει. Ημασταν μόνο οι δυο μας σαν σε μια τεράστια πρόβα. Δύο ώρες πάλευε αυτή τη σκηνή η γυναίκα, ώσπου τελικά βγήκε: μια γυναίκα που τινάζει την έρημο από πάνω της. Αυτή ήταν η σκηνή και αυτή τη σκηνή δεν θα την είχα γράψει ποτέ. Σε κανένα σενάριο. Βγήκε μέσα από τη διαδικασία».
Θυμάμαι την εποχή που είχα μιλήσει με την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη για την «Electra». Ο Σεβαστίκογλου την έκλεισε στην ταινία γιατί «ο Πέτρος έχει υπομονή» όπως μου είπε τότε η ηθοποιός. Γνωρίζονται από 20 χρόνων γιατί η πρώτη δουλειά της στο «Αεικίνητο» του Κώστα Αρζόγλου ήταν η «Αλλοπαρμένη» των Μίντλετον και Ρόουλι, σε σκηνοθεσία Γιώργου Σεβαστίκογλου, του πατέρα του Πέτρου. Ετσι έγιναν φίλοι και συνεργάστηκαν στην πρώτη μικρού μήκους ταινία του, την «Asfael». Οταν της έγινε η πρόταση για την «Electra» η ηθοποιός δεν διέθετε χρόνο οπότε ο Σεβαστίκογλου της είπε «όποτε μπορέσεις». Μπορούσε μόνο τη Μεγάλη Εβδομάδα του 2013. Ε, λοιπόν, τότε. «Με συγκίνησε το γεγονός ότι ο Πέτρος μπορούσε να με περιμένει» είχε πει η ηθοποιός. Η εμπειρία στη Σενεγάλη υπήρξε αξέχαστη όπου έζησε τη δημιουργία «μιας πραγματικά χειροποίητης και ποιητικής ταινίας αλλά και το αληθινό δράμα της περιοχής». Επίσης, η Καραμπέτη μου είχε δείξει φωτογραφίες που είχε τραβήξει ο σκηνοθέτης. Βάρκες – καρυδότσουφλα μέσα στις οποίες πολλοί Σενεγαλέζοι προσπαθούν να βρουν διέξοδο στην Ευρώπη. Αυτό ήταν το θέμα μιας άλλης ταινίας, της «Attractive illusion», που ο Σεβαστίκογλου γύρισε ενδιαμέσως της «Electra».
Μιλώντας για φωτογραφίες, αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι ο Σεβαστίκογλου αντλεί έμπνευση, σχεδόν αποκλειστικά από φωτογραφίες. «Ολες οι ταινίες μου δεν ξεκινούν από μια ιδέα σεναρίου αλλά από φωτογραφίες που μαζεύω» είπε. «Μαζεύω άπειρες φωτογραφίες, τις καρφιτσώνω σε έναν τοίχο και τις κοιτάζω. Και ξαφνικά μέσα από αυτόν τον σωρό βγαίνει κάτι. Βλέπω σε μια φωτογραφία μια ιστορία».
Στην περίπτωση των «Κραυγών» οι φωτογραφίες από τις οποίες εμπνεύστηκε έδειχναν παλιούς πίνακες με γυναίκες μάγισσες «σε μια κατάσταση έκστασης. Οπότε άρχισα να διαβάζω για τις μάγισσες. Τι ήταν αυτές οι γυναίκες; Ηταν καταπιεσμένες που ξεσπούσαν με διάφορους τρόπους για να βρουν την ελευθερία. Εκανα μεγάλη έρευνα. Γράφτηκε βέβαια σενάριο γιατί έπρεπε να κατατεθεί στο Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου αλλά, στην ουσία, κράτησα μία γραμμή του».
Ενώ είμαστε έτοιμοι να αποχωρήσουμε από το «Ραντεβού», ο Πέτρος Σεβαστίκογλου νιώθει την ανάγκη να κλείσει αυτή τη συνάντηση με κάτι που αφορά γενικότερα τον ελληνικό κινηματογραφικό χώρο σήμερα. «Η κατάσταση δεν είναι καθόλου ρόδινη» είπε. «Γίνονται πολλές ταινίες, ωραίο αυτό αλλά αναρωτιέμαι τελικά ποιοι άνθρωποι ζουν από αυτές τις ταινίες; Ειλικρινά δεν νομίζω ότι ένας σκηνοθέτης ζει από τη δουλειά του στην Ελλάδα. Αναφέρομαι στη σκηνοθεσία μεγάλου μήκους ταινιών.
Τα μπάτζετ είναι τόσο χαμηλά που νιώθω πραγματικά ότι μιλάμε για ήρωες. Αναρωτιέμαι για το αν αυτοί που επιζούμε είμαστε οι καλύτεροι ή απλώς οι πιο ανθεκτικοί, αυτοί που μπορούν να θυσιάσουν κάτι για να κάνουν ταινίες. Αλλά είναι πραγματικά απελπιστικό, ιδίως για τα νέα παιδιά, τους μαθητές μου στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, πολλοί από τους οποίους, παλιοί και καινούργιοι, έχουν παίξει στις ταινίες μου. Και βλέπω ότι ενώ θέλουν να κάνουν ταινίες, δεν μπορούν».
