Κύπρος, Μακάριος, Καζαντζάκης. Αυτό είναι τοτρίπτυχο της ζωήςενόςπολιτικού, φιλόλογου, εκδότη, ο οποίος βρέθηκε συχνά στο επίκεντρο ζωηρών αντιπαραθέσεων – τελευταία δε και δικαστικών. Μερικοί µάλιστα
θα άλλαζαν και τη σειρά: Μακάριος, Κύπρος, Καζαντζάκης. Γιατί ο Πάτροκλος Σταύρου – το έγραψε κι ένας γάλλος δηµοσιογράφος – «υπήρξε ανέκαθεν ο αφοσιωµένος άνθρωπος του Μακαρίου»
Ο Μακάριος ήταν εκείνος που έστειλε τον Πάτροκλο Σταύρου µε υποτροφία να σπουδάσει στην Αθήνα, στη Φιλοσοφική Σχολή. Ηταν επίσης εκείνος που τον έβαλε από µικρό στην ενεργό πολιτική και τον κράτησε πλάι του, δεξί του χέρι, για είκοσι επτά χρόνια. Αλλά όσοι περίµεναν ότι η πολιτική του δράση φυσιολογικά θα τελείωνε µε τον θάνατο του µέντορά του διαψεύστηκαν. Ηταν ήδη από το 1963 υφυπουργός παρά τω Προέδρω, επικεφαλής του προεδρικού γραφείου και του Προεδρικού Μεγάρου, απευθείας υπόλογος στον Πρόεδρο. Και παρέµεινε στην ίδια θέση – ρεκόρ Γκίνες πρέπει να είναι αυτό – για τριάντα ολόκληρα χρόνια, βλέποντας τους προέδρους να περνούν: Κυπριανού, Βασιλείου, Κληρίδης.
ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ. Στην ουσία, πάντως, Μακάριος και Κύπρος για τον Σταύρου ήταν και παραµένουν ένα και το αυτό. Ταυτίζονται στον τρόπο σκέψης του γιατί και ο ίδιος ταυτίστηκε µε τα χρόνια της απελευθέρωσης, στη συνέχεια του πραξικοπήµατος, της φροντίδας για τους πρόσφυγες και της κάπως οµαλότερης πολιτικής ζωής. Η ζωή του προχώρησε παράλληλα µε τη σύγχρονη ιστορία της Κύπρου, και γι’ αυτό είναι περίπου εξίσου περιπετειώδης όσο και εκείνη. Και ακόµη και οι µεγαλύτεροι επικριτές του – και υπάρχουν πολλοί – του αναγνωρίζουν αν µη τι άλλο ότι παρέµεινε πάντα πιστός στην µακαριακή του γραµµή, ότι δεν πρόδωσε ποτέ τον άνθρωπο που τον ευεργέτησε.
Συνηθίζει, άλλωστε, να παρεµβαίνει, οποτεδήποτε γίνεται δηµόσια συζήτηση για θέµατα που αφορούν τον Μακάριο και την Κύπρο. Ο λόγος του είναι συχνά πολύ συναισθηµατικός. Στην περίπτωση µάλιστα του σχεδίου Ανάν, θυµίζει τον συναισθηµατικό λόγο του Τάσσου Παπαδόπουλου: «Με το σχέδιο του Κόφι Ανάν η Κύπρος καρφώνεται στον σταυρό», είχε πει τότε. Και για τις διαπραγµατεύσεις: «Πρέπει να γνωρίζουµε µε τι έχουµε να κάνουµε, τι κρατάµε – αναµµένα κάρβουνα κρατάµε στα χέρια µας – και πρέπεινα τα σβήσουµε µε το αίµα της καρδιάς µας».
Τα τελευταία χρόνια οι Ελλαδίτες τον γνωρίζουν από µια άλλη πλευρά της ζωής του: τις Εκδόσεις Καζαντζάκη και τις δικαστικές τους περιπέτειες. Πώς βρέθηκε στα χέρια ενός Κύπριου το έργο ενός Κρητικού; Ο συνδετικός κρίκοςλέγεται Ελένη Καζαντζάκη. Η δεύτερη σύζυγος του µεγάλου συγγραφέα είχε µεγάλη ευαισθησία για το Κυπριακό, και επισκεπτόταν τακτικάτην Κύπρο στα χρόνια της δικτατορίας.
Γνώρισε τον Μακάριο και συνδέθηκε µε στενή φιλία µε τον Πάτροκλο Σταύρου. Η φιλία αυτή έφτασε µακριά: το 1971, η Ελένη ανέθεσε στον Πάτροκλο Σταύρου τη διαχείριση του εκδοτικού οίκου που έφερε το όνοµά της και εξέδιδε τα βιβλία του Καζαντζάκη. Το 1973, η Ελένη βάφτισε στη Λευκωσία την κόρη του και της έδωσε το όνοµα του Καζαντζάκη. Την έβγαλε Νίκη. Το µυστήριο τέλεσε ο ίδιος ο Μακάριος, µε την παρουσία του Οδυσσέα Ελύτη.
Η Ελένη Καζαντζάκη αγόρασε αµέσως µετά ένα διαµέρισµα στην Κερύνεια, δώρο στη βαφτισιµιά της, τη Νίκη. Αλλά το διαµέρισµα αυτό βρισκόταν στο σηµείο που έγινε η τουρκική εισβολή. Οπως λέει ο ίδιος ο Πάτροκλος Σταύρου, «από το µπαλκόνι τους, η Ελένη και η Μαίρη (σ.σ. η σύζυγος του Πάτροκλου Σταύρου)
έβλεπαν τον τουρκικό στόλο να πλησιάζει και την οροσειρά του Πενταδακτύλου να καίγεται, για να δίδεται γραµµή πλεύσεως στα επερχόµενα πολεµικά καράβια των Τούρκων». Οι δύο γυναίκες µαζί µε το 18µηνο παιδί αιχµαλωτίστηκαν. Και αν σώθηκαν ήταν χάρη στην «αφοπλιστική ψυχραιµία και το θάρρος της Ελένης η οποία, αν και υπό την απειλή όπλου, µιλούσε άφοβα και προκλητικά στους Τούρκους λέγοντάς τους στα γαλλικά πως ήταν ελβετοί τουρίστες. Σαν ξένοι διεσώθησαν από ένα βρετανικό ελικόπτερο».
Κάπως έτσι διασώθηκαν οι δύο γυναίκες, κάπωςέτσι ο Πάτροκλος Σταύρου έχτισε τον δικό του µύθο.
Ο Καζαντζάκης γίνεται κι αυτός µέρος του συνολικού σχήµατος και ταυτίζεται µε την Κύπρο και τα µακαριακά χρόνια. Στην ίδια αφήγηση, ο Πάτροκλος Σταύρου λέει ότι ο ίδιος εκείνες τις µέρες βρισκόταν στο Προεδρικό Μέγαρο µαζί µε τον Μακάριο. Ηταν εκεί την ηµέρα του πραξικοπήµατος «και σε έναν δραµατικό διάλογό τους κατάφερε να πείσει τον Αρχιεπίσκοπο να φύγει από το βοµβαρδιζόµενο και φλεγόµενο Προεδρικό Μέγαρο κι έτσι να σωθεί».
Το 1982 η χήρα του Κρητικού υιοθέτησε τον Πάτροκλο Σταύρου, όταν εκείνος ήταν 49 ετών και εκείνη 79. Η Ελένη εκείνα τα χρόνια έµενε στη Γενεύη, και αντάλλασσε συχνά επισκέψεις µε την οικογένεια Σταύρου. Μετά όµως από ένα αυτοκινητικό ατύχηµα στην ελβετική πόλη, που δυσκόλεψε την καθηµερινότητά της, µετακόµισε στο σπίτι του Πάτροκλου Σταύρου στη Βούλα. Εκεί, στα περίχωρα της Αθήνας, έζησε για δεκαπέντε χρόνια µέχρι που άφησε την τελευταία της πνοή. Στο µεταξύ, τού είχε εκχωρήσει, µε τη µορφή γονικής παροχής, τα πνευµατικά δικαιώµατα του Νίκου Καζαντζάκη. Και µετά τον θάνατό της, οι Εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη µετονοµάστηκαν σε Εκδόσεις Καζαντζάκη [Πάτροκλος Σταύρου]… ΣΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ. Η δικαστική διαµάχη υπήρξε ανηλεής. Βαρείς χαρακτηρισµοί εκατέρωθεν, µε την πλευρά των φυσικών κληρονόµων – µερικών, όχι όλων – του κρητικού συγγραφέα να διεκδικεί τα δικαιώµατα, συνεπικουρούµενη και από τη ∆ιεθνή Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, που έχει έδρα τη Γενεύη, πρόεδρο έναν έλληνα, τον Γιώργο Στασινάκη µε καταγωγή από την Καλαµάτα. Στο πλαίσιο αυτού του σκληρού πολέµου, κάποιοι άφηναν να εννοηθεί ότι τα αρχεία του Νίκου Καζαντζάκη έχουν διασκορπιστεί, ενδεχοµένως και πωληθεί, από την άλλη πλευρά διέρρεε ότι κάποιοι παραβίασαν την πόρτα του εκδοτικού οίκου στη Χαριλάου Τρικούπη και αφαίρεσαν αρχεία. Η φωτογραφία µιας Ελένης Καζαντζάκη εντελώς αποστεωµένης άρχισε να κυκλοφορεί σε δηµοσιογραφικά γραφεία, υπονοώντας «κακοµεταχείριση».
Ο Πάτροκλος Σταύρου είναι όµως πείσµων. Κέρδισε τη δίκη – πριν από λίγες εβδοµάδες έβγαλε απόφαση ο Αρειος Πάγος – και δεν φαίνεται να πτοείται ούτε από την πρόσφατη απόφαση του υπουργείου Πολιτισµού να συγκροτήσει επιτροπή ειδικών για «την επανέκδοση των έργων του Νίκου Καζαντζάκη, µε ερµηνευτικά σχόλια και σηµειώσεις από έγκυρους µελετητές και µε τυπογραφική εµφάνιση που να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες αισθητικές απαιτήσεις». Καθώς δεν είναι λίγοι εκείνοι που ασκούν σφοδρή κριτική λέγοντας ότι η σηµερινή έκδοση των βιβλίων του Καζαντζάκη, που ακολουθεί παλιότερα πρότυπα, δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες απαιτήσεις. Εκείνος πάλι θα προσπαθήσει να απαντήσει µε κάτι που, όπως φαίνεται, ξέρει να κάνει καλά: να κερδίζει δίκες!
Η υιοθεσία µου από την Ελένη απλώς επισφράγισε το πνευµατικό DNA του Καζαντζάκη που η οικογένεια Σταύρου είχε ήδη µέσα της
ΕΙΠΕ
ΕΙΠΑΝ ΓΙ’ ΑΥΤΟΝ
Βρισκόµαστε µπροστά σε βιβλία – φέρετρα.
Ενας παγκόσµιας εµβέλειας συγγραφέας παραµένει σε µεγάλο βαθµό άγνωστος, και σε αυτό ευθύνεται και ο εκδοτικός οίκος
ΓιΩρΓΗΣ ΓιΑΤροΜΑΝΩλΑΚΗΣ
