Μαζί στις δοκιμασίες Έλληνες και Εβραίοι

Η συνύπαρξη Ελλήνων και Εβραίων ­ που διαρκεί περισσότερα από 3.000 χρόνια

­ αποτελεί, σύμφωνα με τους ιστορικούς, την πιο μακροχρόνια και συνεχή σχέση

μεταξύ δύο λαών στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού.

Ξεχωριστή σελίδα στη μακραίωνη αυτή συνύπαρξη κατέχουν οι σχέσεις Ελλήνων και

Εβραίων στον αιώνα μας και ιδίως στο πρώτο μισό του, με τη διάλυση της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους και τους διωγμούς.

Φως σε αυτή την ταραγμένη περίοδο αλλά και στις σχέσεις των δύο λαών έρχεται

να ρίξει το βιβλίο «Ντοκουμέντα από την Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων ­ Έγγραφα

από τα Ιστορικά Αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών», που κυκλοφορεί αυτές τις

ημέρες από τις εκδόσεις «Καστανιώτη». Την έρευνα και την επιμέλεια του βιβλίου

στο οποίο περιλαμβάνονται 159 έγγραφα ­ μια επιλογή από τα περισσότερα από

1.600, της περιόδου 1903-1950, που έχουν εντοπιστεί μέχρι τώρα στα αρχεία του

υπουργεία Εξωτερικών ­ έχουν κάνει η Φωτεινή Τομαή – Κωνσταντοπούλου,

διευθύντρια της Υπηρεσίας Ιστορικών Αρχείων του Υπουργείου Εξωτερικών και ο

Θάνος Βερέμης, καθηγητής του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας

Διοικησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

ΣΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ

Το βιβλίο δημοσιεύεται στην αγγλική γλώσσα, ούτως ώστε να είναι εύκολη η

πρόσβαση στις πηγές αυτές ερευνητών από όλο τον κόσμο. Αλλά και η ελληνική

έκδοση δεν είναι μακριά. Το πολύ σε δύο μήνες θα είναι έτοιμη. Ο κυριότερος

λόγος που υπαγόρευσε την ανάγκη η έκδοση αυτή να κυκλοφορεί πρώτα στα αγγλικά,

αναφέρουν οι ερευνητές, ήταν η διεθνής συγκυρία, καθώς εδώ και ένα χρόνο η

ανθρωπότητα ζητά απονομή δικαιοσύνης για τα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας

και την αναζήτηση της αλήθειας που μόνο το άνοιγμα των εθνικών αρχείων μπορεί

να εξασφαλίσει ­ τόσο των χωρών κατοχής όσο και εκείνων που συνεργάστηκαν με

τη Γερμανία αλλά και όσων παρέμειναν επιτηδείως ουδέτερες, όπως η περίπτωση

της γειτονικής Τουρκίας.

ΚΑΤΑΠΕΛΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ

«Η έκθεση Eisenstat», τονίζει η διευθύντρια της Υπηρεσίας Ιστορικών Αρχείων

του υπουργείου Εξωτερικών, «που πήρε το όνομά της από τον υφυπουργό Εξωτερικών

των ΗΠΑ ο οποίος έχει ορισθεί υπεύθυνος για τη σύγκληση της Δεύτερης Διάσκεψης

για τον εντοπισμό του Χρυσού, έργων τέχνης και άλλου εθνικού πλούτου που

άρπαξαν οι ναζιστικές δυνάμεις κατοχής από τις χώρες που λεηλάτησαν, ήταν

καταπέλτης για την Τουρκία, αφού χωρίς την τροφοδοσία που η ίδια παρέχει με

χρώμιο και άλλες πρώτες ύλες ο πόλεμος θα είχε λήξει τουλάχιστον 1 με 1,5

χρόνο νωρίτερα. Αλλά και για τους Εβραίους πολίτες της η Τουρκία δεν επιφύλαξε

διαφορετική τύχη. Αν και δεν συμμετείχε στον πόλεμο, υπακούοντας στις εντολές

της Γερμανίας εφάρμοσε ληστρικά μέτρα εις βάρος τους, τον περίφημο Varlik

Vergisi, τον κεφαλικό φόρο και στη συνέχεια τους έκλεισε σε στρατόπεδα

καταναγκαστικής εργασίας, όπου πολλοί δεν άντεξαν».

Βέβαια, προσθέτει η κ. Κωνσταντοπούλου, «τα ταμεία της Τουρκίας γέμισαν εκείνη

την περίοδο και διερωτώμαι ακόμα τι εννοούσε στη Διάσκεψη του Λονδίνου ο

εκπρόσωπος της Τράπεζας της Τουρκίας, όταν παραδεχόταν ότι η χώρα του

πενταπλασίασε το εθνικό της απόθεμα σε χρυσό επειδή δεν έκανε εισαγωγές από τη

χειμαζόμενη Ευρώπη, αλλά μόνο εξαγωγές και μάλιστα τροφίμων. Σε ποιους εξήγαγε

τρόφιμα η Τουρκία, αφού οι Ευρωπαίοι λιμοκτονούσαν; Ασφαλώς μόνο σε εκείνους

τους οποίους ταυτόχρονα προμήθευε με πρώτες ύλες για τη συντήρηση της

πολεμικής μηχανής και τη συνέχιση του πολέμου».

Στην ελληνική έκδοση θα περιλαμβάνονται και νέα στοιχεία που έφερε στο φως η

έρευνα των αρχείων του υπουργείου Εξωτερικών.

Όπως, για παράδειγμα, η διαπίστωση ότι στον στρατό που απελευθέρωσε τη

Θεσσαλονίκη υπήρχε μεγάλος αριθμός Εβραίων, γεγονός που καταρρίπτει τον μύθο

ότι οι Εβραίοι ευδαιμονούσαν υπό την οθωμανική αυτοκρατορία.

Κέρκυρα, 4 Ιουνίου 1928

ΑΝΑΦΟΡΑ για τη λειτουργία του σχολείου υπ’ αριθ. 3 (εβραϊκή περιοχή) της Κέρκυρας.

Με τη λήξη του σχολικού έτους 1927-1928 θα ήθελα να σας ενημερώσω ότι φέτος

στο σχολείο λειτούργησαν δύο τάξεις για τα αγόρια και μία για τα κορίτσια, με

πολύ καλό τρόπο.

Στόχος μας, με κάθε κόστος και ακόμα παραβαίνοντας το επίσημο πρόγραμμα, ήταν

να δώσουμε ιδιαίτερη βαρύτητα στα γλωσσικά και εθνικά θέματα και πρέπει να

παραδεχτούμε ότι σε αυτά είχαμε αξιοσημείωτη και ανέλπιστη πρόοδο. Η

συστηματική λειτουργία του σχολείου θα έχει ως αποτέλεσμα σε μερικά χρόνια τα

παιδιά αυτής της μεγάλης κοινότητας να μιλούν τέλεια Ελληνικά αντί για το

μείγμα ισπανικών και ιταλικών που ομιλούν σήμερα.

Φέτος ενεγράφησαν στο σχολείο 212 μαθητές σε σύγκριση με 127 το 1925 και μόλις

10 το 1924.

Σ’ αυτό το σημείο δεν πρέπει να ξεχάσουμε να κάνουμε μνεία της υλικής

υποστήριξης που είχαμε φέτος από το υπουργείο Εξωτερικών. Συμβάλλοντας με

25.000 δραχμάς μπορέσαμε να χορηγήσουμε στα παιδιά βιβλία, τετράδια και άβακες

καθώς και να προσφέρουμε βοήθεια στο Ταμείο της εβραϊκής κοινότητας για την

υποστήριξη του αρχιραβίνου Αβραάμ Σράιμπερ που είναι ειλικρινής φίλος της

Ελλάδας και υποστηρικτής των προσπαθειών μας για το σχολείο. (…).

* Η μετάφραση της επιστολής έγινε σε ελεύθερη απόδοση από τα αγγλικά.

Ο ΠΑΤΕΡΑΣ του Νομπελίστα πρώην πρωθυπουργού του Ισραήλ Σιμόν Πέρες, ήταν ένας

από τους Εβραίους που διασώθηκαν χάρη στα φιλάνθρωπα αισθήματα του ελληνικού

λαού. Ο Γιτζάκ Πέρσκι ­ πολλοί Ισραηλινοί άλλαξαν μετά το ’45 τα ονόματά τους

­ από τη Βισνέβα που, αν και ανήκε διοικητικά στη Λευκορωσία μετά τον Α’

Παγκόσμιο Πόλεμο ελεγχόταν απο την Πολωνία, κατετάγη εθελοντής στον βρετανικό

στρατό και έπεσε με αλεξίπτωτο το 1942 σε ορεινή περιοχή της Αττικοβοιωτίας.

Ήταν, όμως, άτυχος, γιατί συνελήφθη σχεδόν αμέσως από τους Γερμανούς.

Γρήγορα, ωστόσο, μπόρεσε να αποδράσει από τη φυλακή και πέρασε αρκετούς μήνες

περιπλανώμενος σε δασώδεις περιοχής της Αττικής, τρώγοντας χόρτα και σαύρες.

Έλληνες μοναχοί τον περιέθαλψαν για περίπου έναν χρόνο στη μονή τους ­ πιθανώς

στην ανδρική μονή της Χασιάς και τον έφεραν σε επαφή με αντιστασιακές

οργανώσεις. Από το σημείο εκείνο και έπειτα όλα ήταν προγραμματισμένα: το

μυστικό ταξίδι μέχρι τον Όλυμπο και από εκεί, ύστερα από σύντομη διαμονή σ’

ένα μικρό χωριό μαζί με άλλους 18 Βρετανούς, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς

στρατιώτες και αξιωματούχους, με καΐκι θα διέσχιζαν το Αιγαίο και θα περνούσαν

μέσω Σάμου στην Τουρκία. Στη διάρκεια του ταξιδιού πέθανε από το κρύο και τις

κακουχίες ένας Νεοζηλανδός.

Πέταξαν το πτώμα στη θάλασσα και εφοδίασαν τον Πέρσκι με όλα τα σχετικά

έγγραφα του άτυχου νεκρού Νεοζηλανδού στρατιώτη. Έτσι, όταν συνελήφθησαν από

τους Γερμανούς, είχαν όλοι την ίδια μεταχείριση.

ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ εγκαταστάθηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα την εποχή του Μεγάλου

Αλεξάνδρου. Υιοθέτησαν την ελληνική γλώσσα στην καθημερινή ζωή τους και στα

θρησκευτικά τους κείμενα, ήρθαν σε επαφή με την ομορφιά του αρχαίου ελληνικού

πολιτισμού και δημιούργησαν στενούς δεσμούς με μια χώρα με την οποία σύντομα δέθηκαν.

Η μαζική άφιξη στην Θεσσαλονίκη ­ το 1492 ­ των Σεφαραδιτών Εβραίων από την

Ιβηρική Χερσόνησο σήμανε την δημογραφική αναγέννηση της πόλης. Η Θεσσαλονίκη

μεταμορφώθηκε σε εμπορικό και οικονομικό κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου. Τα

γράμματα και οι τέχνες άνθησαν· και η δημιουργία κοινοτικών σχολείων,

βιβλιοθηκών και πιεστηρίων μετέτρεψαν την πόλη στο μεγαλύτερο κέντρο των

Σεφαραδιτών Εβραίων της Ευρώπης, κάτι που διήρκεσε για 4 αιώνες ­ από τον 16ο

έως το Ολοκαύτωμα. Εν τω μεταξύ, σημειώθηκαν νέες αφίξεις Εβραίων Εσκενάζυ από

την Ευρώπη, οι οποίοι, όπως και οι Σεφαραδίτες, ήταν συχνά θύματα του

φανατισμού και της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας που επικρατούσε στις

περισσότερες κοινωνίες της Κεντρικής Ευρώπης εκείνη την εποχή. Κατά τη

διάρκεια της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης, το 1912, ο βασιλιάς Γεώργιος Α’

αναγνώρισε τους Εβραίους ως Έλληνες πολίτες με ίσα δικαιώματα. Η υποστήριξη

της κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου για την δημιουργία εβραϊκού κράτους το

1917, τέσσερις μήνες πριν από την Διακήρυξη Μπάλφουρ, ενίσχυσε περαιτέρω τους

δεσμούς μεταξύ του εβραϊκού στοιχείου και της καινούργιας πατρίδας τους.

Οι Έλληνες Εβραίοι έπαιξαν ρόλο στην κοινωνική και στρατιωτική ιστορία της

Ελλάδας και συμμετείχαν στον αγώνα εναντίον του φασισμού και του ναζισμού.

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν μία περίοδος μεγάλων δοκιμασιών για την

Ελλάδα, αλλά από όλους τους Έλληνες οι Εβραίοι υπέστησαν τα χειρότερα παρά τις

προσπάθειες του λαού, του κλήρου ακόμα και των αξιωματούχων που συνεργάζονταν

με τις δυνάμεις κατοχής, για να τους προστατέψουν. Η επιστολή τού

Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού προς τον Γερμανό πρέσβη Άλτενμπουργκ θεωρείται

δικαίως ως μνημείο κουράγιου και ανθρωπισμού. Άλλωστε, χάρη στις προσπάθειες

της Εκκλησίας ­ όταν ο Γερμανός στρατιωτικός διοικητής ζήτησε από τον

Μητροπολίτη Χρυσόστομο κατάλογο με τα ονόματα των Εβραίων, εκείνος έστειλε ένα

χαρτί στο οποίο είχε γράψει μόνο το δικό του όνομα ­ διασώθηκε όλη η εβραϊκή

κοινότητα της Ζακύνθου, ένα φαινόμενο μοναδικό στην Ευρώπη.

Το 1945, ιδρύθηκε το Κεντρικό Συμβούλιο των Εβραϊκών Κοινοτήτων στην Ελλάδα.

Εν τω μεταξύ, με απόφαση της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου το 1944, το

ελληνικό κράτος έγινε, όπως τονίζει ο καθηγητής Θάνος Βερέμης, το πρώτο στην

Ευρώπη που επέστρεψε στους Εβραίους περιουσίες οι οποίες είχαν κατασχεθεί στη

διάρκεια του πολέμου. Ακόμα περισσότερο, αποποιήθηκε το νόμιμο δικαίωμα της

κληρονομιάς περιουσιών, οι κάτοχοι των οποίων δεν είχαν συγγενείς έως και

τετάρτου βαθμού. Έτσι, οι περιουσίες όσων είχαν πεθάνει μεταφέρθηκαν σε κοινό

ταμείο που δημιουργήθηκε για την παροχή βοήθειας σε εξαθλιωμένους, λόγω του

πολέμου, Εβραίους.

ΠΑΡΙΣΙ

Η ΔΙΑΘΕΣΗ εβραϊκών περιουσιών, οι οποίες δεν διεκδικούνται από κανέναν, σε

επιζώντες Ευρωπαίους Εβραίους προτάθηκε σήμερα από τον Μίλτον Ουίν, Νεοϋορκέζο

δικηγόρο, ο οποίος μόλις ολοκλήρωσε περιοδεία στην Τουρκία, την Ελλάδα και την

Τσεχοσλοβακία για την Αμερικανική Εβραϊκή Επιτροπή.

Ο κ. Ουίν αναφέρθηκε σε πρόσφατη ελληνική νομολογία ως μοντέλο που θα πρέπει

να χρησιμοποιηθεί σε κάθε χώρα, όπου υπήρχε ναζιστική κατοχή.

Η ελληνική κυβέρνηση συμφώνησε να δώσει τις εβραϊκές περιουσίες που δεν

διεκδικούνται από κανένα σε ένα ειδικό ίδρυμα, που με τη σειρά του θα

χρησιμοποιεί τα όποια κέρδη από την εκμετάλλευση των περιουσιών αυτών για να

βοηθήσει Ελληνοεβραίους.

Επισήμανε ότι ο ελληνικός νόμος θα τεθεί σε εφαρμογή αμέσως μόλις υπογραφεί το

βασιλικό διάταγμα. Ο πρωθυπουργός Θεμιστοκλής Σοφούλης, δήλωσε ο κ. Ουίν, του

έδωσε την «προσωπική του διαβεβαίωση και εγγύηση» ότι κάτι τέτοιο θα γίνει σύντομα.

(…).

Εν Αθήναις τη 24η Μαρτίου 1943

Προς την Α’ Εξοχότητα

Τον πληρεξούσιον του Ράιχ διά την Ελλάδα

Κύριον Gunther Altenburg

Πρεσβευτήν

Εξοχώτατε,

(…) ΕΑΝ όθεν ληφθώσιν υπ’ όψιν πάντα ταύτα, προστεθή δε ότι κατά την

μακραίωνα διαδρομήν ολοκλήρου της Ελληνικής Ιστορίας μας αι σχέσεις μας μετά

του Ισραηλιτικού στοιχείου υπήρξαν πάντοτε αρμονικαί και ομαλαί, από της

απωτάτης αρχαιότητος της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των απογόνων του

και δη διά μέσου όλων των εποχών της ανεξιθρήσκου Ελληνικής Ορθοδοξίας, ως και

εν τω πλαισίω της όλως προσφάτου μας εθνικής ζωής, πιστεύομεν ότι εν τη υψηλή

ιδιότητι Υμών, ως ρυθμιστού των εν τη χώρα μας κατά τον παρόντα πόλεμον, δεν

θα διστάσητε να εγκολπωθήτε την αίτησίν μας ταύτην και ν’ αποφασίσητε, όπως

προσωρινώς τουλάχιστον η δίωξις του Ισραηλιτικού στοιχείου εξ Ελλάδος

ανασταλή, έως ότου το Ελληνικόν Ισραηλιτικόν ζήτημα εξετασθή υπό το φως μιας

ειδικής και όλως εμπεριστατωμένης ερεύνης.

Παρίσι, 12 Φεβρουαρίου 1919

«ΟΙ ΙΣΡΑΗΛΙΤΕΣ διαμαρτύρονται ότι δεν εκπροσωπούνται επαρκώς στο δημοτικό

συμβούλιο της Θεσσαλονίκης. Είναι απαραίτητο να εξαλείψουμε αυτή την ανισότητα

λόγω της εκστρατείας που γίνεται σε Ευρώπη και Αμερική. Υπό αυτές τις συνθήκες

και με δεδομένο ότι βάσει του δημοτικού νόμου ο αριθμός των δημοτικών

συμβούλων μιας πόλης, όπως η Θεσσαλονίκη, πρέπει να είναι μεγαλύτερος του

αριθμού που ισχύει αυτήν τη στιγμή, διορίστε έναν συγκεκριμένο αριθμό

Ισραηλιτών, ώστε να υπάρξει μια λογική αντιστοιχία μεταξύ του αριθμού των

Εβραίων συμβούλων και του ισραηλιτικού πληθυσμού. (…)».

* Η μετάφραση της επιστολής έγινε σε ελεύθερη απόδοση από τα αγγλικά.