Περί ήθους και πάλι

Πολύς λόγος γίνεται, και τώρα και κάθε φορά που αλλάζει κυβέρνηση, πάνω στην αποστολή και στις μεθόδους της παιδείας. Συνήθως αυτή η συζήτηση, δυστυχώς, εξαντλείται με αντιπαραθέσεις πολιτικών κομμάτων σε καθαρά δευτερεύοντα ή διορθωτικά προβλήματα της εκπαίδευσης. Πόσοι μαθητές θα συγκροτούν μια τάξη, ποιο το περιεχόμενο των γνωστικών αντικειμένων και, κυρίως, ποιο το εξεταστικό σύστημα. Καμιά, μα καμιά, σε πολιτικό πεδίο, συζήτηση για τι ανθρώπους, τι είδους πολίτες φιλοδοξούμε να παραδώσουμε στο μέλλον της πατρίδας μας. Ακόμη και στο παλιό, αιώνιο πρόβλημα της γλώσσας, στην οποία διδάσκουμε τους νέους να εκφράζουν τη γνώμη τους, το πρόβλημα είναι δευτερεύον. Γιατί μη μου πείτε πως η αρχαΐζουσα, η καθαρεύουσα και η δημοτική παρέδωσαν στην κοινωνία άλλου ήθους και άλλου ύφους ανθρώπους. Ποια η προσφορά η διαφορετική στην Παιδεία του Εθνους από την αρχαΐζουσα γλώσσα του Ραγκαβή, την καθαρεύουσα του Κοραή, τη γλώσσα του Μακρυγιάννη, του Παλαμά και του Σεφέρη. Αναφέρομαι στη μορφωτική τους προσφορά. Εξοχους στυλίστες του γραπτού αλλά και του προφορικού λόγου όλες οι γλωσσικές οντότητες μας δώρισαν. Πολύ ορθά, βέβαια, και η γλωσσική επιστήμη αλλά και η πείρα όλων μας αντιλαμβάνονται πως η γλώσσα είναι ζωντανός οργανισμός και ακολουθεί και την ακμή και την παθογένεια που εκφράζουν οι εποχές, οι άνθρωποι που τη χρησιμοποιούν και οι πάσης φύσεως κοινωνικές, οικονομικές, πολιτισμικές συνθήκες.

Δεν ομιλούμε ούτε γράφουμε σήμερα την αρχαία αττική διάλεκτο, αλλά βυθιζόμαστε και μας εκπλήσσουν οι ιδέες και οι ηθικές αρχές της εποχής της που διασώζονται στα κείμενα του Ηροδότου, του Θουκυδίδη, του Πλάτωνα και του Μενάνδρου, για να πάρω εκπροσώπους των περιόδων της αρχαίας μας γλώσσας.

Το παλιό, αφελές ιδεολόγημα πως η καθαρεύουσα, π.χ., είναι γλώσσα συντηρητική πάει περίπατο, αν σκεφτούμε πως ο ύμνος στο προλεταριάτο που γράφτηκε την εποχή που ζούσε ο Μαρξ στα ελληνικά είναι γραμμένος στην κυριαρχούσα τότε καθαρεύουσα! Αν αποδεχθούμε αυτό που είπα πριν, πως κάθε γλώσσα είναι εκ των πραγμάτων όπως κάθε ζωντανός οργανισμός, δηλαδή εξελίσσεται, αφήνοντας όμως πίσω της αξίες, ήθη, προτάσεις ζωής, ιδέες, ακόμη και ιδεολογήματα που ισχύουν πολλούς αιώνες ύστερα από τη γλωσσική περιπέτεια.

Είναι τυχαίο ή συντηρητισμός που ο Θουκυδίδης διδάσκεται σήμερα όχι μόνο στα πανεπιστήμια του πλανήτη, αλλά και σε στρατιωτικές σχολές παράλληλα με την εκπαίδευση των αξιωματικών στα πιο σύγχρονα όπλα; Διαβάζεις ένα κείμενο του Ροΐδη και μένεις έκπληκτος που τα θέματα και οι μέθοδοι που προτείνει είναι αυριανά, όχι μόνο ελληνικά, αλλά παγκόσμια.

Αν κάτι είναι συντηρητικό στη χρήση μιας γλώσσας, είναι το τυπικό της και η συνταγή της, όχι βέβαια οι ιδέες και τα ήθη που προβάλλει ή κρίνει. Ο Παλαμάς έγραψε και στα δύο ιδιώματα της γλώσσας μας. Ποίηση στη δημοτική και κριτικά δοκίμια στην καθαρεύουσα, που στην εποχή του ήταν η επίσημη γλώσσα της εκπαίδευσης και, γενικά, της παιδείας μας. Είναι μια διχασμένη προσωπικότητα ο ποιητής. Προοδευτικός όταν γράφει στον «Δωδεκάλογο του Γύφτου» «Γιούχα και πάλι γιούχα των πατρίδων» και συντηρητικός όταν γράφει στην καθαρεύουσα… για την ιδιωματική του Ψυχάρη.

Επειδή είμαι εκ των πραγμάτων υποχρεωμένος να ακολουθώ, και για λόγους οικονομικούς, τη μόδα της ένδυσης, δεν σημαίνει πως αλλιώς σκέφτομαι με βελάδα, αλλιώς με κοστούμι και αλλιώς με σορτς. Αρα, καλό είναι, βέβαια, κάθε φορά το εκπαιδευτικό σύστημα να προσαρμόζεται στη φυσιολογική και λογική εξέλιξη της γλώσσας, όμως και η ουσία της παιδείας δεν είναι η γλωσσική φόρμα αλλά το γλυκό! Ή το πικρό!

Συχνά στα μαθήματά μου στο Λύκειο μετέφραζα στη δημοτική Ροΐδη, Παπαρρηγόπουλο, Βιζυηνό, Τρικούπη και συζητούσαμε με τους μαθητές μου τις συχνά πρωτοποριακές ιδέες των συγγραφέων αυτών. Οταν αποκάλυπτα το όνομα του συγγραφέα και διάβαζα τις ίδιες ιδέες στη γλώσσα που γράφτηκαν, τα παιδιά έπεφταν από τα σύννεφα. Οπως έπεφταν από τα σύννεφα όταν μετέφραζα στην αρχαΐζουσα τον «Ζωντανό Παλαμά» του Ζαχαριάδη!! Δεν κάνει η βελάδα ή το μαγιό τον άνθρωπο.

Ας έρθουμε, λοιπόν, στο παρόν. Καίριο και κύριο πρόβλημα της εκπαίδευσης είναι το γλωσσικό ιδίωμα στο οποίο γράφονται τα βιβλία ή οι αξίες, οι ιδέες και τα ήθη που προβάλλουν για να οξύνουν την κριτική σκέψη, την ευρύτητα της ιδεολογικής σκέψης και τους ηθικούς κώδικες που η εποχή και η εθνική ιδιαιτερότητα αναζητούν; Ο προδότης στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, ο προδότης στο Μεσολόγγι της πολιορκίας, ο προδότης στην Κατοχή χρησιμοποιούν άλλο γλωσσικό ιδίωμα, αλλά η προδοσία είναι ηθικό, διαχρονικό έγκλημα.

Αν θέλω, λοιπόν, να μορφώσω νέους ανθρώπους που να εκφράζουν το ήθος και το ύφος της σημερινής εποχής, δεν έχει πρωτεύον νόημα να μεταρρυθμίζω το εξεταστικό σύστημα στις Πανελλαδικές Εξετάσεις, ούτε να αλλάζουν οι συγγραφείς, πεζογράφοι και ποιητές στα σχολικά εγχειρίδια. Αν αντικαταστήσω ένα διήγημα του Παπαδιαμάντη με διήγημα του Κουμανταρέα, αν στη θέση ενός ποιήματος του Μαλακάση βάλω ένα ποίημα του Αναγνωστάκη, πράγμα που γίνεται συχνά, κάνω μια τρύπα στο νερό.

Το πρώτο πράγμα στο οποίο οφείλω να απαντήσω είναι ποιο ήθος θέλω να τονώσω και ποιες ζυμώσεις να προκαλέσω στον νου των μαθητών μου. Δηλαδή τι άνθρωπο θέλω να παραδώσω στην κοινωνία και στην πατρίδα, ποιες ιδέες πρέπει να μπορεί να ξεκαθαρίζει, ποιες να ασπάζεται και ποιες να απορρίπτει.

Εχει σημασία σε ποιο γλωσσικό ιδίωμα γράφτηκαν οι στίχοι: α) «Λαέ αγαπημένε, πάντα ευκολοπίστευτε και πάντα προδομένε» (Σολωμός), β) «Γιούχα και πάλι γιούχα των πατρίδων» (Παλαμάς), γ) «Οπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει» (Σεφέρης); Σε ποια εποχή, όταν επιβιώνουν έως σήμερα; Πότε θα γραφτεί ένα εγχειρίδιο, ανθολογία με αποσπάσματα πεζογραφίας, ποίησης, δοκιμιακού λόγου, όπου θα ζητείται από τους μαθητές να στοχαστούν πάνω στα ελαττώματα, στις αρετές, στα αδιέξοδα και στις τόλμες του λαού μας;

Ο Μακρυγιάννης δεν είναι πρότυπο γλωσσικού ύφους, όπως, δυστυχώς, δογματικά επιχειρήθηκε να επιβληθεί. Είναι τόσο ηλίθιο αυτό, αν σκεφτεί κανένας πώς εισπράχτηκε από συγγραφέα, εκπαιδευτικό, σύμβουλο εκπαιδεύσεως που το 1983 ζητούσε από την εκπαίδευση να γαλουχήσει μικρούς Μακρυγιάννηδες!

Η εκπαίδευση ενός λαού οφείλει να παραδώσει στην πολιτεία πολίτες με ήθος και αρχές, όχι αποθήκες έτοιμων γνώσεων που ένα παιδί σήμερα, στο πιτς φιτίλι, βρίσκει στο Διαδίκτυο από το δωμάτιό του. Και όταν αναφέρομαι στο ήθος δεν εννοώ, βέβαια, κατηχητικό σχολείο και δάσκαλο με όπλο τη σφαλιάρα ή τον δείχτη του χεριού. Εννοώ κείμενα, ντοκουμέντα, συγκεκριμένες συμπεριφορές υψηλού ήθους.

Σε μια αφήγηση Σμυρνιάς την ημέρα που καιγόταν η Σμύρνη: είχε, λέει, απλωμένη την πλύση στην ταράτσα. Και με την πυρκαγιά στη γειτονιά της, μάζεψε τα πλυμένα, τα έκανε γιούκο και είπε: «Να μη μας βρουν οι εχθροί ανεπρόκοπους»!

Αν αυτό το ήθος δεν διδάσκεται στην εκπαίδευση, τη βάψαμε!