Αναζήτηση
Μια τάση προς έναν ολοένα και μεγαλύτερο απολυταρχισμό μοιάζει να εξαπλώνεται σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν χρησιμοποίησε με επιτυχία τον εθνικισμό προκειμένου να ενισχύσει τον έλεγχό του επί της Ρωσίας και μοιάζει να απολαμβάνει μεγάλη δημοφιλία. Ο Σι Τζινπίνγκ θεωρείται ο πλέον ισχυρός ηγέτης της Κίνας μετά τον Μάο Τσε Τουνγκ και προεδρεύει ολοένα και περισσότερων επιτροπών, που διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αντικατέστησε πρόσφατα τον πρωθυπουργό του με άλλον, περισσότερο συμμορφούμενο προς την επιθυμία του να συγκεντρώσει όλη την εκτελεστική εξουσία. Και κάποιοι σχολιαστές φοβούνται πως αν ο Ντόναλντ Τραμπ κερδίσει την αμερικανική προεδρία τον Νοέμβριο, θα μπορούσε να αποδειχθεί ένας «αμερικανός Μουσολίνι».
Η κατάχρηση της εξουσίας είναι τόσο παλιά όσο και η ανθρώπινη Ιστορία. Η Βίβλος μας θυμίζει πως αφού ο Δαβίδ νίκησε τον Γολιάθ και έγινε βασιλιάς, αποπλάνησε τη Βηθσεβά και έστειλε εσκεμμένα τον σύζυγό της σε βέβαιο θάνατο, στη μάχη. Η ηγετική ιδιότητα περιλαμβάνει την άσκηση εξουσίας και όπως προειδοποίησε ο λόρδος Ακτον, η εξουσία διαφθείρει. Εντούτοις, ηγέτης χωρίς εξουσία δεν μπορεί να ηγηθεί.
Ο ψυχολόγος του Χάρβαρντ Ντέιβιντ Σ. Μακλέλαντ ξεχώρισε κάποτε τρεις διαφορετικές ομάδες ανθρώπων ανάλογα με τα κίνητρά τους. Εκείνοι που ενδιαφέρονται περισσότερο να κάνουν κάτι καλύτερο έχουν «ανάγκη για επιτυχία». Εκείνοι που ενδιαφέρονται περισσότερο να έχουν φιλικές σχέσεις με τους άλλους έχουν «ανάγκη για ένταξη». Και εκείνοι τους οποίους ενδιαφέρει περισσότερο να έχουν αντίκτυπο στους άλλους έχουν «ανάγκη για εξουσία».
Αυτή η τρίτη ομάδα, αποδείχθηκε ότι περιλαμβάνει τους πλέον αποτελεσματικούς ηγέτες, γεγονός που μας φέρνει πίσω στον Ακτον. Η εξουσία όμως δεν είναι καλή ή κακή per se. Οπως ακριβώς οι θερμίδες στη διατροφή, υπερβολικά λίγες προκαλούν εξαιρετική αδυναμία και υπερβολικά πολλές οδηγούν σε παχυσαρκία. Η συναισθηματική ωριμότητα και εκπαίδευση είναι σημαντικά μέσα περιορισμού του ναρκισσιστικού πόθου για την εξουσία και οι κατάλληλοι θεσμοί είναι ουσιώδους σημασίας για την τήρηση των ισορροπιών. Η ηθική και η εξουσία μπορεί να είναι αμοιβαία ενδυναμωτικές.
Η ηθική όμως μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο αύξησης της εξουσίας. Ο Μακιαβέλι καταπιάστηκε με τη σημασία της ηθικής για τους ηγέτες, κυρίως όμως σε ό,τι αφορά την εντύπωση που κάνουν στους ακολούθους οι δημόσιες επιδείξεις αρετής. Στην πραγματικότητα, για τον Μακιαβέλι, οι αρετές ενός πρίγκιπα πρέπει να είναι μόνο φαινομενικές, ποτέ πραγματικές. Ο Μακιαβέλι πίστευε επίσης πως όταν κάποιος πρέπει να επιλέξει, είναι καλύτερο να τον φοβούνται παρά να τον αγαπούν. Καταλάβαινε όμως παράλληλα ότι ο φόβος και η αγάπη δεν είναι αντίθετα και ότι το αντίθετο της αγάπης –το μίσος –είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο για τους ηγέτες. Πέραν του λεόντειου θάρρους, ο Μακιαβέλι εξύμνησε και τη στρατηγική ικανότητα παραπλάνησης της αλεπούς.
Ο ιδεαλισμός χωρίς τον ρεαλισμό σπάνια αναδιαμορφώνει τον κόσμο, καθώς κρίνουμε όμως τους σύγχρονους δημοκρατικούς ηγέτες μας, καλό είναι να έχουμε στον νου τόσο τον Μακιαβέλι όσο και τον Ακτον. Θα έπρεπε να αναζητούμε και να υποστηρίζουμε ηγέτες που διαθέτουν ένα ηθικό στοιχείο αυτοελέγχου και μια ανάγκη για επιτυχία και ένταξη καθώς και για εξουσία. Το δίλημμα του Ακτον ωστόσο έχει και μια άλλη πλευρά, πέραν της ηθικής των ηγετών: οι απαιτήσεις εκείνων που τους ακολουθούν. Η ηγεσία είναι ένας συνδυασμός των χαρακτηριστικών των ηγετών, των απαιτήσεων των υποστηρικτών τους και του πλαισίου μέσα στο οποίο αυτοί αλληλεπιδρούν. Ενας ρωσικός λαός που αγωνιά για τη θέση του στον κόσμο· ένας κινεζικός λαός που δυσφορεί με την ευρέως διαδεδομένη διαφθορά· ένας τουρκικός λαός διχασμένος όσον αφορά την εθνότητα και τη θρησκεία: όλα αυτά δημιουργούν ευνοϊκά περιβάλλοντα για ηγέτες που νιώθουν ψυχολογική ανάγκη για εξουσία. Αντιστοίχως, προκειμένου να ικανοποιήσει τη ναρκισσιστική του ανάγκη για εξουσία ο Τραμπ μεγαλοποιεί τη δυσφορία μέρους του πληθυσμού μέσω μιας ευφυούς χειραγώγησης των τηλεοπτικών ειδησεογραφικών προγραμμάτων και των σόσιαλ μίντια.
Για αυτό ακριβώς παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο οι θεσμοί. Στις πρώιμες ΗΠΑ, ο Τζέιμς Μάντισον και οι άλλοι ιδρυτές πατέρες της νέας χώρας είδαν πως ούτε οι ηγέτες ούτε οι ακόλουθοί τους θα ήταν άγγελοι και πως οι θεσμοί πρέπει να είναι έτσι σχεδιασμένοι ώστε να ενισχύουν τους περιορισμούς. Από τη μελέτη της αρχαίας Ρωμαϊκής Δημοκρατίας συνήγαγαν πως αυτό που χρειαζόταν προκειμένου να αποφευχθεί η άνοδος ενός αλαζόνα ηγέτη όπως ο Ιούλιος Καίσαρας ήταν ένα θεσμικό πλαίσιο διαχωρισμού των εξουσιών. Η απάντηση του Μάντισον στο ενδεχόμενο ενός «αμερικανού Μουσολίνι» ήταν ένα σύστημα θεσμικών ελέγχων και ισορροπιών που διασφαλίζει ότι οι ΗΠΑ δεν θα μπορούσαν ποτέ να μοιάσουν με την Ιταλία του 1922 –ή με τη σημερινή Ρωσία, την Κίνα ή την Τουρκία.
O Τζόζεφ Νάι, πρώην υφυπουργός Αμυνας και επικεφαλής του Εθνικού Συμβουλίου Πληροφοριών των ΗΠΑ, συγγραφέας του περίφημου βιβλίου «Ηπια ισχύς» («Soft Power, στα ελληνικά από τις Eκδ. Παπαζήση, 2005), είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ
