«Δι’ όλης της ημέρας ενασχολούμαι γράφων διά την Ελλάδα»

^«Από πολλούς ιστορικούς έχει χαρακτηριστεί ως το «μαύρο πρόβατο» του ’21, ενώ οι σύγχρονοι ιστορικοί τον κατατάσσουν στην κατηγορία των αμφιλεγόμενων προσώπων». Με την αμήχανη αυτή διατύπωση κλείνει το λήμμα που αφιερώνει στον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο η Wikipedia. Η αμηχανία είναι εύλογη γιατί ο Αλ. Μαυροκορδάτος, ένα από τα συστατικά του νέου Ελληνισμού πρόσωπα, υπήρξε η μορφή του Αγώνα με την πιο συγκροτημένη πολιτική σκέψη, με όραμα και στόχο για την Επανάσταση του 1821, ο άνθρωπος που έβαλε την προσωπική του σφραγίδα στα θεμελιώδη κείμενα, το πολίτευμα και στους θεσμούς που διαμόρφωσαν το πλαίσιο λειτουργίας του ελληνικού κράτους που γεννήθηκε στα χρόνια του Αγώνα. Ταυτόχρονα όμως είναι και το πρόσωπο που συγκέντρωσε διασταυρούμενα πυρά.

Η εύλογη σκληρή αντιπαλότητα της επαναστατικής περιόδου μεταξύ των αντιμαχόμενων ομάδων που συγκρούονταν για τη φυσιογνωμία και τα χαρακτηριστικά τού υπό διαμόρφωση κράτους, στα χρόνια που ακολούθησαν πήρε στο πρόσωπό του άλλο χαρακτήρα. Ο Μαυροκορδάτος για ένα τμήμα της ιστοριογραφίας, και κυρίως του δημόσιου λόγου περί ιστορίας, υπήρξε η μορφή-σύμβολο των μηχανορράφων, ραδιούργων Φαναριωτών, των εθελόδουλων στις Μεγάλες Δυνάμεις πολιτικών, των προδοτών των ιδανικών του ’21. Η παλαιά συντηρητική προσέγγιση παντρεύτηκε στο διάβα του χρόνου με την «προοδευτική» ανάγνωση της ιστορίας και συναινετικά γέννησαν έναν Μαυροκορδάτο τέρας• «μισόκαλο δαίμονα» κατά μία εκδοχή ή «άνθρωπο που μισεί τις λαϊκές μάζες και θα παίξει τον πιο σατανικό ρόλο εις βάρος της επανάστασης», κατά μία άλλη. Τα παραπάνω εξηγούν, νομίζω, το παράδοξο να εκδίδεται το ημερολόγιο μιας προσωπικότητας με τόσο βαρύνοντα ρόλο στη δημιουργία του νέου Ελληνισμού ενάμιση αιώνα μετά τον θάνατό του.

Τρία κατάστιχα που βρίσκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και ένα στο Μουσείο Μπενάκη απαρτίζουν το σώμα του ημερολογίου που εντοπίστηκε και εκδίδεται από τον «παλαιό γνώριμο» του Αλ. Μαυροκορδάτου, ιστορικό Χρήστο Λούκο. Ο επιμελητής της έκδοσης με φροντίδα και γνώση έδωσε στον αναγνώστη ένα κείμενο οπλισμένο με όλα εκείνα τα εργαλεία (σημειώσεις, διευκρινίσεις, ευρετήρια, φωτογραφική τεκμηρίωση, κατατοπιστική εισαγωγή) που – συνεπικουρούμενα από την άψογη τυπογραφική εμφάνιση – το καθιστούν ευκολοδιάβαστο και κατανοητό. Το γλαφυρό ύφος του Μαυροκορδάτου, η ραφινάτη γλώσσα, το λεπτεπίλεπτο, ευφυές ύφος γραφής, που επιτρέπει την ανάμειξη του προσωπικού με το κοινωνικό, δημιουργούν ένα απολαυστικό ανάγνωσμα.

Το ημερολόγιο είναι καρπός της «γλυκιάς» εξορίας στην οποία υποχρεώθηκε ο Μαυροκορδάτος, όταν η Αντιβασιλεία αποφάσισε να τον διορίσει πρεσβευτή στις Αυλές της Βαυαρίας και της Πρωσίας, προκειμένου να τον απομακρύνει από την ελληνική πολιτική σκηνή. Το κείμενο εκκινεί με την αναχώρησή του από το Ναύπλιο στις 4 Ιουλίου 1834 και σταματά απότομα, ενόσω βρίσκεται ακόμη στο Μόναχο, στις 5 Μαρτίου 1837.

Με πολλές αναγνώσεις

Είναι ένα κείμενο πρόσφορο σε πολλές αναγνώσεις. Κατ’ αρχάς αποτελεί ένα καλό απόθεμα πρωτογενών πληροφοριών για γεγονότα και πρόσωπα. Από τις σελίδες του παρελαύνουν εστεμμένοι, πολιτικοί, διπλωμάτες και άλλες προσωπικότητες της Ευρώπης, με τις οποίες ο Μαυροκορδάτος έρχεται σε προσωπική επαφή λόγω της διπλωματικής του ιδιότητας και της φήμης που τον συνόδευε από τα χρόνια του Αγώνα. Εμφανίζονται όμως και πολλοί ομογενείς εγκατεστημένοι στο εξωτερικό, έλληνες εμπορευόμενοι, ταξιδιώτες και σπουδαστές, πρόσωπα που συχνά διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στα ελληνικά πράγματα.

Το ημερολόγιο μπορεί να διαβαστεί επίσης ως ιδιότυπο ταξιδιωτικό κείμενο. Χώρες, πόλεις, χωριά, η αγροτική ύπαιθρος της Γερμανίας αλλά και της Ιταλίας, η βιωματική εμπειρία της διαμονής στο Μόναχο και το Βερολίνο, τα μνημεία, τα μουσεία, τα θέατρα και τα τεχνολογικά επιτεύγματα τις εποχής, οι άνθρωποι με τα σπίτια τους, τις συνήθειες, την κουζίνα και τον τρόπο ζωής τους καταγράφονται στο κείμενο με την οπτική τού επί μακρόν διαμένοντος ή του απλώς διερχόμενου επισκέπτη, που έχει όμως το βλέμμα και το μυαλό σε εγρήγορση να καταγράψει και να σχολιάσει καθετί αξιοπαρατήρητο.

Οι εγγραφές του ημερολογίου συγκροτούν επίσης μία συνεκτική αφήγηση, το μυθιστόρημα ζωής μιας οικογένειας ξενιτεμένων Ελλήνων του 19ου αιώνα. Ο Μαυροκορδάτος αναχώρησε από την Ελλάδα με τη σύζυγό του Χαρίκλεια, τη μητέρα του, τα παιδιά του Νικόλαο και Ελπινίκη, ενώ λίγους μήνες μετά την άφιξή του στο Μόναχο θα αποκτήσει ακόμη ένα, τον Κίμωνα. Το μακρύ θαλασσινό και στεριανό ταξίδι, η εγκατάσταση στον νέο τόπο, η ανεύρεση κατοικίας, η κοινωνική ζωή, οι ανταλλαγές επισκέψεων, τα γεύματα, η οικονομική δυσπραγία σε συνδυασμό με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τη διπλωματική του θέση, η καθημερινότητα της οικιακής οικονομίας, οι προμήθειες των αναγκαίων, τα έξοδα διαβίωσης, η βαθιά αγάπη και φροντίδα για τη σύζυγό του, καταλαμβάνουν σημαντικό μέρος της αφήγησης. Είναι ένας κόσμος παράλληλος με όσα αφορούν τα εθνικά θέματα και τους περίπλοκους χειρισμούς που απαιτούν η διπλωματική πρακτική και η συμμετοχή του νεαρού ελληνικού κράτους στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Από τα πιο συγκλονιστικά σημεία όμως του ημερολογίου είναι εκείνα που αφορούν τα μεγάλα συμβάντα του προσωπικού βίου και τα έντονα συναισθήματα που προκαλούν. Ο θάνατος, για παράδειγμα, της Ελπινίκης τον συγκλονίζει και το γραπτό του αναδύει μέρες πριν την απελπισία για το αναπότρεπτο τέλος που πλησιάζει• επανακάμπτει γρήγορα όμως στα τρέχοντα εθνικά και οικονομικά ζητήματα.

Τέλος, το ημερολόγιο του Αλ. Μαυροκορδάτου είναι μοναδική πηγή για τον ίδιον, ιδιαίτερα μάλιστα καθώς υπήρξε ένας διανοούμενος πολιτικός που άφησε λιγοστά δικά του κείμενα. Ο Μαυροκορδάτος στις σελίδες του προσωπικού ημερολογίου του είναι ένας άνθρωπος στραμμένος στον έξω κόσμο, μιλά με φειδώ για τον εαυτό του, αναζητά την πληροφόρηση, δουλεύει χωρίς παράπονο για την υπεράσπιση των συμφερόντων της πατρίδας του, αλιεύει ιδέες από τον ξένο τόπο με σκοπό να μεταλαμπαδευτούν στην Ελλάδα, ζυμώνεται με τα νέα προβλήματα του καιρού του και σπανιότατα αναπολεί τα όσα συγκλονιστικά έζησε και έπραξε στα χρόνια της Επανάστασης.

Μια ιστορική μαρτυρία λοιπόν σπουδαία, ένα βιβλίο με πολλές όψεις και δυνατότητες ανάγνωσης που φέρνει στην επικαιρότητα μία ιστορική προσωπικότητα, η κατανόηση της οποίας στις σημερινές ημέρες απαξίωσης των πολιτικών και της πολιτικής είναι πολλαπλά ωφέλιμη.