«Είστε οργισμένοι – και δικαίως. Αλλά το θέμα είναι πως δεν ευθύνομαι εγώ για τα δεινά σας. Εγώ δεν έχω κάνει τίποτα. Δεν είχα καν γεννηθεί τα χρόνια που ήσασταν σκλάβοι… Ζήσαμε την ίδια ζωή, αλλά εγώ πρέπει να κουβαλάω όλη την ενοχή για τα βάσανά σας. Μου λένε πως είμαι τύραννος. Μου λένε όλη την ώρα πόσο απαίσια φέρθηκαν οι πρόγονοί μου». Στο «Φοβερό βιβλίο» του Τζέισον Μοτ (Διόπτρα, μτφ. Δέσποινα Κανελλοππούλου), το οποίο κέρδισε το Εθνικό Βραβείο των ΗΠΑ 2021, η ενοχή δεν είναι αποκλειστικό βάρος των λευκών – όπως του αστυνομικού που μιλάει στο παραπάνω απόσπασμα. Οι ήρωες δεν είναι μονοδιάστατοι στο πλαίσιο της «μαύρης κουλτούρας». Και ο συγγραφέας βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τη μεγάλη παράδοση της χώρας του δίνοντας προφανώς φωνή στους αόρατους λησμονημένους της αμερικανικής ιστορίας. Βασικά πρόσωπα του μυθιστορήματος είναι ο αφροαμερικανός συγγραφέας που ετοιμάζει ένα βιβλίο-μπεστ σέλερ. Ο μικρός Μουτζούρης, που γίνεται αόρατος για να μην τραβάει την προσοχή των λευκών. Και οι αστυνομικοί που δολοφονούν έναν μαύρο σε μια υπόθεση που συγκλονίζει τη χώρα. Ο συγγραφέας μιλάει στο «Β» για το βιβλίο του, όπου η φαντασία εισβάλλει στην πραγματικότητα με τον τρόπο του Κάφκα.
Πώς αντιμετωπίζει ένας νεαρός συγγραφέας τις προσδοκίες να λειτουργεί, εκτός άλλων, και ως «πρεσβευτής» της κοινότητάς του; Είναι κάτι που φαίνεται να σας ενδιαφέρει στο «Φοβερό βιβλίο»…
Κρίσιμο ερώτημα και πολύ δύσκολο να απαντηθεί. Είναι υποκειμενικό για τον καθένα. Το πώς μπορούν δηλαδή οι νεότεροι μαύροι δημιουργοί – ή από οποιαδήποτε μειονότητα, εδώ που τα λέμε – να εκπροσωπούν κάθε φορά το δημογραφικό σύνολο. Ορισμένοι θα επιλέξουν να απαντήσουν ευθέως, κατά μέτωπο. Αλλοι επιθυμούν να επενδύσουν διαφορετικά το συναίσθημα και την ενέργειά τους.
Ο Κάφκα αναφέρεται μία φορά μέσα στο μυθιστόρημα και ξαφνικά υπάρχει η αίσθηση για την κωμική διάστασή του: με την έννοια ότι το παράδοξο συνυπάρχει με την πραγματικότητα. Είναι μια παράδοση από την οποία αντλείτε όντως στοιχεία;
Σίγουρα. Οταν ήμουν νεότερος ο Κάφκα και η απαράμιλλη φαντασία του υπήρξαν μεγάλη έμπνευση. Οταν έγραφα λοιπόν το «Φοβερό βιβλίο», ένιωθα ότι κάποια σημεία καφκικής έμπενυσης θα ταίριαζαν ως έναν βαθμό μέσα στην ιστορία. Τα κράτησα και αυτό έγινε ένας προσωπικός «φόρος τιμής» στον Κάφκα και άλλους συγγραφείς που αγαπώ.
Μέρος της δημόσιας συζήτησης το τελευταίο διάστημα αφορούσε αναπόφευκτα την αποτύπωση του αμερικανικού Νότου στην κλασική λογοτεχνία. Επιβιώνει ακόμη στις ΗΠΑ ο μυθικός Νότος με τις μανόλιες, εκεί όπου εσείς βλέπετε μια διαχρονική «σκηνή εγκλήματος»;
Ναι, ο Νότος είναι ακόμη «μαγικός» και μυστηριώδης με όλους τους δυνατούς τρόπους. Υπάρχουν ακόμη στοιχειωμένα σπίτια και περίεργα φώτα που λαμπυρίζουν μέσα στις γεμάτες υγρασία νύχτες. Πιστεύουμε ακόμη ότι η ηλιοφάνεια κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας έχει προφητική αξία. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, ο Νότος είναι ένας τόπος «στοιχειωμένος» από την Ιστορία. Εκεί όπου σφύζει από μαγεία, σφύζει και από το αίμα. Το να μάθεις να ζεις και με τις δύο αυτές αλήθειες, και με τις δύο εκδοχές, είναι αυτό που καταδυναστεύει τους Νότιους.
Θα συμφωνούσατε ότι ήδη ο Φόκνερ θέτει αυτό το ερώτημα, για παράδειγμα στο «Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ», υποδεικνύοντας ότι στην καρδιά του αμερικανικού ονείρου βρίσκεται η δουλεία;
Εν μέρει, ναι. Και το λέω επειδή δεν έχω εμβαθύνει στον Φόκνερ όπως θα έπρεπε, αλλά συμφωνώ με την αντίληψη για το αμερικανικό όνειρο. Κάτι που δεν είναι αποκλειστικό φαινόμενο στις ΗΠΑ. Είναι δύσκολο να βρει κανείς μια ευημερούσα χώρα πάνω στον πλανήτη όπου ο πλούτος δεν έχει παραχθεί εις βάρος μιας καταπιεσμένης ομάδας ή τάξης. Από τους σκλάβους και τους δουλοπάροικους ώς την άμισθη συμβατική δουλεία και τους κληρωτούς τα περισσότερα κράτη έχουν επιβάλει μια μορφή εκμετάλλευσης. Οι ΗΠΑ είναι απλώς το πιο πρόσφατο και το πλέον γνωστό.
Το ενδιαφέρον στο μυθιστόρημα πάντως είναι ότι δίνετε φωνή σε σχεδόν όλους τους ελάσσονες χαρακτήρες, όπως τον αστυνομικό που αρνείται την ενοχή του για το συλλογικό έγκλημα του ρατσισμού.
Στόχος μου ήταν να διασφαλίσω ότι όλοι οι χαρακτήρες θα αποτυπώνονταν με σεβασμό για αυτό που αντιπροσώπευαν. Ακριβώς επειδή το «Φοβερό βιβλίο» προκαλεί μια συζήτηση για τον τρόπο που οι άνθρωποι του νόμου συρρικνώνουν τους συμπολίτες τους σε καρικατούρες, υπήρχε η πιθανότητα να περιοριστούν και οι ίδιοι στο ίδιο σχήμα. Επρεπε να το αποφύγω στο όνομα της λογοτεχνικής δικαιοσύνης αλλά και της ανθρωπιάς.
Πώς αντιμετωπίζει σήμερα η Αμερική τη «μαύρη κουλτούρα»; Είναι ακόμη μια μορφή τέχνης διακριτή από την αμερικανική ταυτότητα;
Και ναι και όχι. Κανένας δεν ξέρει πλήρως τη μαύρη αμερικανική κουλτούρα. Η τάση είναι να επιλέγουν όλοι – και στις ΗΠΑ – τα στοιχεία εκείνα που εμφανίζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον ή φαίνονται διασκεδαστικά, αλλά να αγνοούν ή να επιτίθενται στα προβληματικά και ενοχλητικά. Δεν πρόκειται καν για αμερικανικό πρόβλημα αλλά για παγκόσμιο σε ό,τι αφορά τη μαύρη κουλτούρα.
Στην ευχαριστήρια ομιλία σας για το Εθνικό Βραβείο των ΗΠΑ το αφιερώσατε «σε όλα τα άλλα τρομερά παιδιά, τους παρείσακτους, τους παράξενους και τους κακοποιημένους. Εκείνους που, σε πείσμα όλων αυτών, αρνούνται να περιορίσουν τη φαντασία τους, να εγκαταλείψουν τα όνειρά τους και να αγνοούν». Ησασταν κι εσείς παρείσακτος κάποια στιγμή; Εχετε γνωρίσει τέτοιους ανθρώπους;
Ναι, πάντοτε ήμουν ένα outsider και, το πιθανότερο, θα συνεχίσω να είμαι. Συνάντησα όντως άλλους παρείσακτους που κατάφεραν να φτάσουν στην επιτυχία, την οποία διαφορετικά συστήματα δεν επιφυλάσσουν για τους ομοίους τους. Στην τελική, οφείλουμε όλοι να έχουμε μια ζωή με την οποία είμαστε χαρούμενοι, ανεξάρτητα αν πρόκειται για «συμβατική» ή τη ζωή ενός παρείσακτου. Ολοι έχουμε μια ευκαιρία για κάτι τέτοιο κι εγώ αποφάσισα πριν από καιρό ότι θα το κάνω «με τον δικό μου τρόπο». Νιώθω ευγνώμων που άλλοι αναγνώρισαν τον εαυτό τους στο έργο μου.
