Ο κριτικός τέχνης που μας έμαθε να βλέπουμε

Η ανατρεπτική προσέγγισή του φαινόταν από την πρεμιέρα κιόλας του «Ways of seeing», του ντοκιμαντέρ που προβλήθηκε σε τέσσερα ημίωρα επεισόδια στο BBC το 1972, αλλά τον έκανε διάσημο για πάντα: στην πρώτη σκηνή, ο Τζον Μπέργκερ έσκιζε με ένα μαχαίρι έναν πίνακα του 15ου αιώνα, εξηγώντας ότι το θέμα της σειράς δεν θα ήταν τόσο τα έργα που χαρακτήρισαν τη δυτική ζωγραφική από το 1400 ώς το 1900 όσο ο τρόπος που τα βλέπουμε σήμερα ή τα κρυμμένα ιδεολογήματά τους. Η συνέχεια ήταν τόσο επιτυχημένη που θα γινόταν βιβλίο –στα ελληνικά ως «Η εικόνα και το βλέμμα» (Μεταίχμιο). Και θα εντασσόταν στην ύλη των πιο περίβλεπτων πανεπιστημιακών σχολών ιστορίας (ή εκμάθησης) της τέχνης.

Γεννημένος στο Βόρειο Λονδίνο από μια μεσοαστική οικογένεια, ο Μπέργκερ σε ηλικία 16 ετών εγκατέλειψε το οικοτροφείο St. Edwards («ένα μικρό ολοκληρωτικό σύστημα» θα έλεγε αργότερα) για χάρη του λονδρέζικου Central School of Art. Επειτα από μια διακοπή λόγω του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου συνέχισε στη Σχολή Καλών Τεχνών του Τσέλσι, έχοντας πάντως μάθει μερικά πράγματα και στο μέτωπο: «Συναναστρεφόμουν με ανθρώπους της εργατικής τάξης και έγραφα γράμματα για τους γονείς ή τις φιλενάδες τους» διηγιόταν σε μια συνέντευξή του. Κάπως έτσι κι έπειτα από μια σύντομη, όχι εντελώς αμελητέα καριέρα ως ζωγράφος, στράφηκε στη συγγραφή.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΑ ΓΥΜΝΑ. Το δοκίμιο «Η εικόνα και το βλέμμα» τεκμηρίωνε τη σχέση του πρώιμου καπιταλισμού με την ελαιογραφία (την καταλληλότερη τεχνική για την πιστή αναπαράσταση εμπορευμάτων, αντικειμένων, κτιρίων και άλλων συμβόλων ιδιοκτησίας), ενώ ασκούσε κριτική και στα αναγεννησιακά γυμνά: «Ζωγράφιζες μια γυμνή γυναίκα επειδή απολάμβανες να την κοιτάς, έπειτα έβαζες στο χέρι της έναν καθρέπτη και ονόμαζες τον πίνακα “Ματαιοδοξία”, καταδικάζοντας τη γυναίκα της οποίας τη γύμνια απολάμβανες» έγραφε. Το «Ενας ζωγράφος του καιρού μας» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) φιλοτεχνούσε το πορτρέτο ενός στρατευμένου καλλιτέχνη, ενώ το «G. το ταξίδι» (εκδ. Κανάκη), με ήρωα έναν ερωτιάρη που πολιτικοποιείται, θα κέρδιζε το βραβείο Μπούκερ του 1972 (με τον Μπέργκερ να δηλώνει ότι θα χαρίσει το μισό χρηματικό έπαθλο στους Μαύρους Πάνθηρες). Στο «The success and failure of Picasso» εξερευνούσε τον ρόλο του καταναλωτισμού στην καριέρα του ισπανού ζωγράφου, ενώ το «Από την Αϊντα στον Χαβιέρ» (Πατάκης) ήταν επίσης υποψήφιο για Μπούκερ το 2008.

Παντρεύτηκε τρεις φορές και απέκτησε τρία παιδιά. Στη δεκαετία του ’70 αποφάσισε να ζήσει σε ένα χωριό στις γαλλικές Αλπεις, και στη συνέχεια σε ένα προάστιο του Παρισιού όπου και άφησε την τελευταία του πνοή. Ηταν εκδοτικά ενεργός μέχρι πρόσφατα (πέρσι κυκλοφόρησε τη συλλογή δοκιμίων «Confabulations»).