Στα αριστερά του πεζοδρόμου βρίσκεται ένα από τα πιο χλιδάτα καταστήματα στην Αθήνα. Πουλάει ακριβές τσάντες πασίγνωστης φίρμας. Δεξιά είναι τα μεγάλα πεντάστερα ξενοδοχεία της πρωτεύουσας. Στο βάθος, δεκάδες άνθρωποι απολαμβάνουν τον καφέ τους στις πολυτελείς καφετέριες. Μοναδική εξαίρεση στο γκλάμουρ σκηνικό του πεζοδρόμου της Βουκουρεστίου, ανάμεσα στη Σταδίου και στην Πανεπιστημίου, η ακόλουθη εικόνα: σε μια γωνιά πάνω σε χαρτόκουτα κοιμάται ένας άνδρας. Είναι σκεπασμένος με ένα μπουφάν.
Εκατοντάδες άνθρωποι όπως αυτός ο άνδρας κοιμούνται στον δρόμο. Είναι οι ορατοί άστεγοι, οι rough sleepers όπως ονομάζονται διεθνώς καθώς βρίσκονται κυριολεκτικά στον δρόμο. Ο αριθμός τους πάντως δεν έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Αντίθετα, από το ξεκίνημα της οικονομικής κρίσης –όπως αναφέρουν μη κυβερνητικές οργανώσεις που ασχολούνται με το θέμα της αστεγίας αλλά και έρευνες –εμφανίστηκε μια καινούρια κατηγορία αστέγων: οι αθέατοι άστεγοι ή νεοάστεγοι ο αριθμός των οποίων αυξάνεται συνεχώς όσο διαρκεί η κρίση. Πρόκειται για ανθρώπους μεσαίων εισοδημάτων που έμειναν χωρίς δουλειά και έπειτα λόγω των χρεών έφτασαν στο σημείο να χάσουν και τα σπίτια τους ή κινδυνεύουν να τα χάσουν. Και τώρα φιλοξενούνται σε φίλους και συγγενείς ή σε ξενώνες.
Ερευνα των επίκουρων καθηγητών στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης (στοιχεία του 2013) και της υποψήφιας δρος του ΕΜΠ Δήμητρας Σιατίτσα δείχνει πως στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας υπάρχουν περίπου 18.000 άστεγοι. Από αυτούς οι 15.436 ζουν σε ξενώνες και υπνωτήρια και οι 2.360 ζουν στον δρόμο. Από την ίδια έρευνα είχε προκύψει επίσης πως 25.500 άνθρωποι ζουν σε συνθήκες επισφαλούς στέγασης. Οι επιστήμονες είχαν εντοπίσει ενδείξεις αύξησης της ορατής αστεγίας από το 2009 έως το 2013 και είχαν διαπιστώσει τα πολύ υψηλά επίπεδα επισφαλούς και ανεπαρκούς στέγασης.
«Το φαινόμενο των νεοαστέγων έχει καταγραφεί ως πρόβλημα από το 2009. Είναι άνθρωποι που ανήκαν στη μεσαία τάξη και είχαν ικανοποιητικό βιοτικό επίπεδο. Είδαμε ότι το 2010, το ’11, το ’12 πολλοί έφτασαν στο σημείο να χάσουν το σπίτι τους» λέει η συντονίστρια προγράμματος Στήριξης Αστέγων και υπεύθυνη επικοινωνίας του μη κυβερνητικού οργανισμού Κλίμακα Αντα Αλαμάνου, που ασχολείται εδώ και 15 χρόνια με το πρόβλημα των αστέγων. Οπως προσθέτει, τα τελευταία χρόνια «δεν έχουμε δει να αυξάνεται ο αριθμός των αστέγων που είναι στον δρόμο. Στην πλειονότητά τους αυτοί που επιλέγουν να μείνουν στον δρόμο έχουν και άλλα προβλήματα όπως ψυχικές παθήσεις ή είναι εξαρτημένοι από ουσίες. Εν τούτοις, παρατηρούμε ότι υπάρχουν πολλές οικογένειες που ζουν σε επίπεδα φτώχειας ή στο όριο της φτώχειας και έρχονται σε εμάς για να ζητήσουν βοήθεια και στήριξη. Αυτοί λοιπόν που είναι σε κίνδυνο έχουν αυξηθεί. Από την εμπειρία μας πάντως βλέπουμε πως η παρουσία νεοαστέγων στον δρόμο είναι από ελάχιστη έως καθόλου».
Την ίδια εικόνα δίνει ο πρόεδρος της μη κυβερνητικής οργάνωσης Praksis Τζανέτος Αντύπας, ο οποίος υπογραμμίζει ότι το πρόβλημα των νεοαστέγων οξύνθηκε μέσα στην κρίση. Τα στοιχεία της οργάνωσης δείχνουν πως οι άνθρωποι που κινδυνεύουν να μείνουν άστεγοι αλλά και αυτοί που μένουν προσωρινά σε φίλους, συγγενείς ή σε ιδρύματα (κεκαλυμμένη αστεγία) αυξάνονται πλέον ανησυχητικά. «Είναι φτωχοί εργαζόμενοι. Ανθρωποι που έχουν τελειώσει το Λύκειο ή ανώτατες σπουδές, οι οποίοι μέχρι πρότινος εργάζονταν. Εξαιτίας όμως της κρίσης και χρεών, τα επαγγέλματά τους επλήγησαν και έτσι βρέθηκαν στον δρόμο. Προέρχονται κυρίως από τη μεσαία τάξη. Αυτός ο πληθυσμός επιβαρύνθηκε με την κρίση». Το πρόγραμμα πρόληψης και παρέμβασης της αστεγίας «Συν στο Πλην» που υλοποιεί η Praksis από το 2012 (με χρηματοδότηση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος) έχει δείξει ότι σχεδόν 6 στους 10 (59%) που προσήλθαν στα ημερήσια κέντρα ημερήσιας υποδοχής αστέγων στην Αθήνα, στον Πειραιά και στη Θεσσαλονίκη ήταν Δευτεροβάθμιας ή Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης. Ο αριθμός των ανθρώπων που επισκέφθηκαν τα κέντρα υποδοχής αστέγων της Praksis δείχνει το μέγεθος του προβλήματος των νεοαστέγων. Οπως λέει πρόεδρός της, στο κέντρο υποδοχής αστέγων της Αθήνας «πραγματοποιούνται 150 επισκέψεις την ημέρα. Από τον Μάρτιο του 2012 που λειτούργησαν τα κέντρα έχουν εξυπηρετηθεί 7.000 άνθρωποι. Συνολικά, στα κέντρα υποδοχής έχουν πραγματοποιηθεί πάνω από 200.000 επισκέψεις». Σε αυτούς τους χώρους οι άστεγοι έχουν τη δυνατότητα να κάνουν μπάνιο, να πλύνουν τα ρούχα τους στα πλυντήρια. «Υπάρχει ακόμη και κομμωτήριο. Τους προσφέρουμε επίσης πρωτοβάθμια ιατρική φροντίδα. Προσπαθούμε να αναχαιτίσουμε το πρόβλημα και τις συνέπειές του, αλλά και να βοηθήσουμε στην αποκατάσταση αυτών των ανθρώπων».
Περπατώντας στο κέντρο της Αθήνας
«Πέντε μήνες κοιμάμαι σε αυτό το πόστο μέσα στη στοά. Πιο πριν κοιμόμουν έξω από τις τράπεζες απέναντι από το υπουργείο Εργασίας. Το μεγαλύτερο πρόβλημά μου είναι ότι συχνά μου κλέβουν τα πράγματά μου». Ο Γιώργος Αναγνώστου περιγράφει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ζώντας έξω, στον δρόμο. Το καταφύγιό του είναι η Στοά Αρσακείου στην οδό Σταδίου. Εκεί κοιμάται. Εχει μετατρέψει σε κρεβάτι την είσοδο ενός κλειστού καταστήματος. Τον ρωτήσαμε πώς βρέθηκε στον δρόμο και απάντησε ότι γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Γερμανία, πήγε στη Σουηδία και έπειτα επέστρεψε στην Ελλάδα όταν παρουσίασε σοβαρό πρόβλημα υγείας η μητέρα του. Αγνωστο αν είναι αληθινή η ιστορία του διότι κάποιες στιγμές χάνει τον ειρμό της σκέψης του. Ωστόσο συνεχίζει λέγοντας πως ύστερα από ένα σοβαρό τροχαίο οι δικοί του τον εγκατέλειψαν. Σε ξενώνα πάντως, λέει, δεν θέλει να μπει.
Περπατώντας στο κέντρο της Αθήνας παρατηρεί κανείς παρόμοιες εικόνες. Τα πρόχειρα καταλύματα των αστέγων για να προστατευτούν από το κρύο και τη βροχή είναι στοές κτιρίων, είσοδοι, πολυκατοικιών, υπόστεγα. Στη γωνία της Σταδίου με τη Χρήστου Λαδά ένα ζευγάρι έχει βρει καταφύγιο στο μεγάλο υπόστεγο που σχηματίζεται κάτω από τα κτίρια. Εχουν στρώσει κουβέρτες και έχουν φτιάξει μια πρόχειρη περίφραξη με κούτες, ίσα για να κόβει ο αέρας και να οριοθετεί το «σπιτικό» τους. «Είμαστε άστεγοι. Θέλουμε βοήθεια» έχουν γράψει σε ένα χαρτί. Ακριβώς απέναντι η άστεγη γειτόνισσά τους έχει περιφράξει κι αυτή με κούτες το πρόχειρο κρεβάτι της. Γύρω είναι τα υπάρχοντά της, σακούλες με τρόφιμα, μπουκάλια με νερό αλλά και ένα βιβλίο. Λίγα μέτρα παραπάνω, στη Στοά Εμπόρων, στην οδό Βουλής ένας άνδρας κοιμάται ξαπλωμένος στο μάρμαρο έχοντας για στρώμα χαρτόκουτες. Είναι κουκουλωμένος με μια κουβέρτα.
Οι ανεπάρκειες και τα θετικά βήματα
Μολονότι οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους που ζουν στον δρόμο χρειάζονται περίθαλψη καθώς είναι χρήστες ουσιών, αλκοολικοί ή έχουν ψυχικές παθήσεις, «δεν υπάρχει ειδικός χώρος για τη φροντίδα τους ή απλώς για να κοιμηθούν. Αυτό είναι ένα τεράστιο κενό. Ολοι αυτοί οι άνθρωποι χρειάζονται θεραπευτική παρέμβαση. Θα έπρεπε να υπάρχει ψυχιατρικός ξενώνας αλλά και ειδικό υπνωτήριο (για τον ύπνο το βράδυ) για τους εξαρτημένους και τους ανθρώπους με ψυχικές παθήσεις» επισημαίνει η Αντα Αλαμάνου από την Κλίμακα. «Δεν είναι πανάκεια να βρούμε άδεια κτίρια για να βάλουμε αστέγους από τον δρόμο» συμπληρώνει.
Παρά τις ανεπάρκειες, πάντως, οι υπεύθυνοι των οργανώσεων τονίζουν πως τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει και βήματα προς τα εμπρός στον τομέα της στήριξης και επανένταξης των αστέγων στην κοινωνία. «Για παράδειγμα, το πρόγραμμα Στέγαση και Επανένταξη του Εθνικού Ινστιτούτου Εργασίας και Ανθρωπίνου Δυναμικού (που καλύπτει στέγαση και είδη πρώτη ανάγκης για έναν χρόνο) είναι σημαντικό» σημειώνει ο Τζανέτος Αντύπας από την Praksis.
2.360
άστεγοι ζουν στον δρόμο (rough sleepers)*
15.436
άστεγοι που ζουν σε ξενώνες, υπνωτήρια*
25.000
άνθρωποι έχουν επισφαλή στέγαση*
20.000
εκτιμάται ότι είναι ο αριθμός των αστέγων στην Ελλάδα (στοιχεία του 2014 στη βάση δεδομένων της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Εθνικών Οργανώσεων που εργάζονται με τους αστέγους – FEANTSA)
25%
ήταν η αύξηση των αστέγων από το 2009 έως το 2011
7.000
άνθρωποι έχουν εξυπηρετηθεί στα Κέντρα Υποδοχής Αστέγων (σε Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη) της Praksis από το 2012
150
επισκέψεις την ημέρα δέχεται το κέντρο υποδοχής αστέγων της Praksis στην Αθήνα
200.000
και πάνω επισκέψεις έχουν πραγματοποιηθεί στα κέντρα Αστέγων της Praksis
10.000
μερίδες φαγητό προσφέρονται καθημερινά από 78 ενοριακά κέντρα της Αρχιεπισκοπής Αθήνας
*Ερευνα του Πανεπιστημίου Κρήτης «Caring for the homeless and the poor in Greece: Implications for the future of social protection and social inclusion» (Arapoglou V.P., Gounis K., Assistant Professors, Department of Sociology University of Crete With the assistance of Siatitsa D., PhD candidate, National Technical University of Athens)
