Η μεγάλη δύναμη της Αριστεράς ένωσε τους δημοκράτες

Αυτό το καλοκαίρι συμπληρώνονται 50 χρόνια από την ίδρυση της ΕΔΑ. Η

επέτειος είναι ξεχωριστή για το ελληνικό αριστερό κίνημα. Ποτέ πριν αλλά ούτε

μετά, η Αριστερά στη χώρα μας δεν πέτυχε το επίτευγμα που σημειώθηκε στις

εκλογές του 1958 να αναδειχθεί με την ψήφο του λαού σε αξιωματική

αντιπολίτευση.

Αν εξαιρέσουμε το Εαμικό κίνημα της Κατοχής, ποτέ άλλοτε η Αριστερά δεν

συγκέντρωσε τόσο πλατιές μάζες στους κόλπους της. Συρρικνωμένες ήταν οι

δυνάμεις της προπολεμικά, το ίδιο και μετά τη Μεταπολίτευση. Η πρωτοφανής

άνοδος της ΕΔΑ δεν ήταν ούτε τυχαία ούτε εύκολη. Δεν επρόκειτο για «ατόφιο»

Κομμουνιστικό Κόμμα. Η ΕΔΑ υπήρξε η έκφραση προοδευτικών πολιτικών δυνάμεων,

συνένωση δυνάμεων της Αριστεράς που περιείχε στους κόλπους της σοσιαλιστές,

κομμουνιστές, δημοκράτες, ριζοσπάστες και άλλες ομάδες, γι’ αυτό και στην αρχή

λειτούργησε ως συνασπισμός κομμάτων και αργότερα έγινε ενιαίο κόμμα, που πάλι

όμως περιείχε όλες τις προαναφερόμενες τάσεις. Στον ηγετικό της πυρήνα διέθετε

προσωπικότητες κύρους, που της έδιναν ιδιαίτερη ακτινοβολία. Η γραμμή της ήταν

δημοκρατική και πατριωτική. Έθετε σε πρώτη μοίρα τα συμφέροντα της Ελλάδας και

του Λαού. Επεδίωκε πάντα την πιο πλατιά ενότητα με άλλες δημοκρατικές δυνάμεις

και δεν δίστασε να πριμοδοτήσει την Ένωση Κέντρου όταν έκρινε ότι αυτός ήταν ο

μόνος τρόπος για να πέσει η Δεξιά.

Πρόγραμμα της ΕΔΑ ήταν η εθνική δημοκρατική αλλαγή, της οποίας το περιεχόμενο

συνοψιζόταν στα εξής σημεία: α) Αποκατάσταση και κατοχύρωση της εθνικής

ανεξαρτησίας. β) Φιλειρηνικός προσανατολισμός της χώρας. γ) Αποδέσμευση της

οικονομίας της χώρας από την εξάρτηση του ξένου κεφαλαίου και ελεύθερη

ανάπτυξή της. δ) Άνοδος του βιοτικού και πολιτιστικού επιπέδου του Λαού, αλλά

και λύση των βασικών προβλημάτων του. ε) Αποκατάσταση της ανάπτυξης της

Δημοκρατίας, εξασφάλιση ομαλής δημοκρατικής ζωής και εξέλιξη της χώρας. Η

επιρροή της ΕΔΑ αναπτύχθηκε παράλληλα και στον πολιτιστικό τομέα. Ενίσχυσε,

ενεθάρρυνε και καθοδήγησε δραστηριότητες σ’ αυτόν τον χώρο. Ποτέ άλλοτε δεν

σημειώθηκε τέτοια άνοδος στους λογοτεχνικούς, καλλιτεχνικούς, θεατρικούς και

μουσικούς κύκλους, όσο στην περίοδο 1951-1967 (κυρίως, όμως, 1960-1967).

Μεγάλες προσωπικότητες της τέχνης και των γραμμάτων συστρατεύθηκαν με την ΕΔΑ,

για να συμβάλουν στην «αλλαγή». Κάτι περισσότερο: Η ΕΔΑ έδωσε όραμα στη

νεολαία, την πολιτικοποίησε και την απομάκρυνε από την απάθεια και τις

επικίνδυνες επιρροές. Την έκανε ζωντανή και μαχητική. Σε αυτό ιδιαίτερα το

σημείο, ας αναλογισθούμε τις διαφορές με το «σήμερα». Και όλα αυτά, σε μια

εποχή που η Δεξιά ήταν πανίσχυρη, αλλά και η αντιμετώπιση του νόμιμου φορέα

της Αριστεράς από την κομμουνιστική ηγεσία του εξωτερικού, δεν ήταν πάντα θετική.

Όλα ξεκίνησαν από την πρόταση στον Πασαλίδη

ΔΕΝ ΗΤΑΝ εύκολη η δημιουργία της ΕΔΑ. Μόλις 4 χρόνια από τότε που το ΚΚΕ ετέθη

εκτός νόμου και δύο χρόνια από την ήττα του ΔΣΕ στον Γράμμο, κάθε απόπειρα για

δημιουργία άλλου αριστερού κόμματος φαινόταν ακατόρθωτη. Οι διώξεις που

υφίσταντο όχι μόνο οι αριστεροί, αλλά και οποιοσδήποτε δημοκράτης που

εθεωρείτο «συνοδοιπόρος», ήταν απίστευτες. Λειτουργούσε το κολαστήριο της

Μακρονήσου, τα νησιά για τους εξορίστους, φυλακίσεις, συλλήψεις, κακοποιήσεις,

«φάκελοι» που δεν σου επέτρεπαν να βρεις δουλειά, «κλήσεις» στην Ασφάλεια

κ.λπ. Έπειτα, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Ελλάδα είχε την ατυχία να

συμπεριλαμβάνεται μέσα στη διακεκαυμένη ζώνη των μεγάλων αντιθέσεων των

υπερδυνάμεων. Δεμένη στο άρμα της Αμερικής, η χώρα μας βρισκόταν ουσιαστικά

κάτω από μιαν άλλη «κατοχή». Με το πνεύμα του «Μακαρθισμού» η Ουάσιγκτον δεν

ανεχόταν να διαδραματίζει η Αριστερά ουσιαστικό ρόλο στο πολιτικό προσκήνιο

στα κράτη της Δύσης. Και ήταν χαρακτηριστικό ­ στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια ­

ότι οι ΗΠΑ με τη συνεργασία του Βατικανού χτύπησαν ένα πανίσχυρο Κομμουνιστικό

Κόμμα στην Ιταλία, που διεκδικούσε την εξουσία.

Η «Παράταξη»

Παρ’ όλα αυτά, η πρώτη σοβαρή προσπάθεια για αριστερό μέτωπο έγινε στις

εκλογές του 1950, με τη «Δημοκρατική Παράταξη» που συγκρότησαν ο Ιω.

Σοφιανόπουλος, το ΣΚ-ΕΛΔ του Σβώλου και του Τσιριμώκου και οι Αριστεροί

Φιλελεύθεροι του στρατηγού Νεόκ. Γρηγοριάδη και του Σταμάτη Χατζήμπεη. Το ΚΚΕ

ουσιαστικά απουσίασε, παρά το γεγονός ότι το πρόγραμμα της «Δ.Π.»

αντιπροσώπευε σε όλα του τα σημεία τις γενικότερες και μερικότερες επιδιώξεις

της Αριστεράς, και επομένως και αυτού του ΚΚΕ. Η Ζαχαριαδική ηγεσία δεν

μπορούσε να αγνοήσει το εκπληκτικό ρεύμα υπέρ της «Δημοκρατικής Παράταξης»,

γι’ αυτό προσπάθησε να κάνει επιλογή προσώπων διά της ψήφου. Έδωσε εντολή

στους οπαδούς της να ενισχύσουν τα ψηφοδέλτια, αλλά να μην ψηφίσουν τον Σβώλο

και τον Τσιριμώκο!

Η «Δημοκρατική Παράταξη» πήρε 163.824 ψήφους, δηλαδή το 9,70%, μπήκε στη Βουλή

και ανέπτυξε θαυμάσια μαχητική κοινοβουλευτική εκπροσώπηση. Οι αγορεύσεις του

Ηλία Τσιριμώκου, για την ανάγκη να καταργηθεί το αίσχος της Μακρονήσου,

έμειναν αληθινά ιστορικές.

Από την προπολεμική περίοδο λειτουργούσε το «Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος» (ΣΚΕ)

στη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα και μεταπολεμικά το εκπροσωπούσαν: Στη Βόρειο

Ελλάδα ο γιατρός Ιω. Πασαλίδης και στην πρωτεύουσα ο δικηγόρος Σταύρος

Ηλιόπουλος. Και για τις δύο αυτές κορυφαίες προσωπικότητες θα αναφερθούμε στη

συνέχεια εκτενέστερα. Στις εκλογές του 1950, ο Σοφιανόπουλος και ο Σβώλος

έστειλαν επιστολή στον Πασαλίδη στη Θεσσαλονίκη και τον καλούσαν να πάρει

μέρος στην «Δημοκρατική Παράταξη» ως ξεχωριστή προσωπικότητα. Αρκετό καιρό

πριν, ο μετέπειτα πρόεδρος της ΕΔΑ συνιστούσε στον αγαπημένο του φίλο Σταύρο

Ηλιόπουλο να κινηθεί προς την ΕΠΕΚ και τον Πλαστήρα για ενιαίο μέτωπο. Στις

20-1-1950 του έγραφε: «Εάν δεν γίνει ενιαία παράταξις υπό τον Πλαστήρα, που θα

ήταν η καλυτέρα λύσις, μένει το αριστερό δημοκρατικό μέτωπο ή σοσιαλιστικό

μέτωπο».

Αρνητικός

Όταν ο Πασαλίδης πήρε το μήνυμα του Σοφιανόπουλου, έδωσε αρνητική απάντηση και

έγραψε στον Στ. Ηλιόπουλο: «Αγαπητέ Σταύρο, πήρα γράμμα από την Διοικούσα

Επιτροπή της «Δημοκρατικής Παράταξης» που με παρακάλεσε να μπω ως άτομο στον

συνδυασμό Θεσσαλονίκης. Στον αντιπρόσωπό τους, που μου το έφερε, αρνήθηκα. Ο

ίδιος δε, τους ετηλεφώνησε χθες την άρνησή μου. Θέλω όμως για την Ιστορία, να

δώσεις το γράμμα που σε εσωκλείω ­ ο ίδιος σε παρακαλώ πολύ ­ στον αρχηγόν της

Δημοκρατικής Παράταξης, Σοφιανόπουλον…».

Πράγματι, ο Ηλιόπουλος επισκέφθηκε τον αρχηγό της «Δημοκρατικής Παράταξης» στα

γραφεία της εβδομαδιαίας εφημερίδας του, του «Δημοκρατικού Τύπου», σ’ ένα

μικρό δωμάτιο στην οδό Πανεπιστημίου 64, που τότε λεγόταν Φρ. Ρούσβελτ. Ο

Σοφιανόπουλος μαζί με τον διευθυντή της εφημερίδας, τον διαπρεπή δικηγόρο Νίκο

Ρίτση, δέχθηκαν εγκάρδια τον Ηλιόπουλο, και αμέσως άρχισε η συζήτηση για την

άρνηση του Πασαλίδη να μετάσχει στο εκλογικό σχήμα της Αριστεράς. Ο Ηλιόπουλος

παρέδωσε την επιστολή τού Πασαλίδη, ο οποίος απευθυνόταν προς την Δ.Ε. της

«Δ.Π.» και ανέφερε τα εξής: «Αγαπητοί φίλοι. Πήρα το γράμμα σας που με

προτείνετε να μπω στον συνδυασμό Θεσσαλονίκης. Αυτό μου φάνηκε παράξενο, γιατί

γνωρίζετε καλά, πως εγώ εκπροσωπώ το Σοσιαλιστικό Κόμμα, με το οποίον εσείς

είχατε τελευταία στην Αθήνα συνεννοήσεις για τη δημιουργία του δημοκρατικού

μετώπου, και που την τελευταία στιγμή, «ερήμην» αυτού του κόμματος,

αποφασίσατε να αποκλεισθεί από την Διοικούσα Επιτροπή της Δημ. Παράταξης.

Λυπούμαι πολύ που δεν μπορώ να δεχθώ την πρότασή σας να μπω στον συνδυασμό ως

άτομο, «τιμής ένεκεν», όπως είπε και ο πρόεδρος του Σ.Κ. ΕΛΔ. Η πρόταση «τιμής

ένεκεν» μπορούσε να κολακεύσει έναν αστό πολιτευτή, όχι όμως έναν γνήσιο

σοσιαλιστή που κατέβηκε στις εκλογές του 1926…».

Πάντως, ο Πασαλίδης και μετά τις εκλογές του Μαρτίου του 1950 συνέστησε στους

φίλους του στην Αθήνα, να συνεχίσουν τις επαφές τους με τη «Δημοκρατική

Παράταξη», αλλά και με την ΕΠΕΚ του Πλαστήρα, στον οποίο ο παλιός σοσιαλιστής

πάντα υπολόγιζε και έτρεφε την ελπίδα ότι θα μπορούσε να υπάρξει μεταξύ τους

συνεργασία. Στις 11 Μαρτίου 1950 ο Πασαλίδης σε εμπιστευτική επιστολή του προς

τα μέλη του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ) που βρίσκονταν στην Αθήνα,

έδινε την κατεύθυνση για τις περαιτέρω κινήσεις:

Γενική αμνηστία

«Αγαπητοί σύντροφοι. Τώρα που τελείωσαν οι εκλογές, πρέπει να σκεφτούμε για

την μελλοντική πορεία του κόμματός μας. Η δικιά μου η γνώμη είναι πως το κόμμα

μας θα εμφανισθεί τότε μόνον, όταν δοθεί γενική αμνηστία. Τότε θα συγκαλέσουμε

την Κ.Ε., στην οποία θα λογοδοτήσουμε όλοι μας και θα καθορίσουμε την

περαιτέρω πολιτική γραμμή του κόμματος. Σ’ εκείνο που θέλω να επιστήσω την

προσοχή όλων σας, είναι ότι κανείς να μην προβεί εις καμμίαν ενέργεια εν

αγνοία μου, γιατί, άλλως, θα αναγκαστώ να μην την αναγνωρίσω. Κι αυτό, γιατί

εγώ ως Γενικός Γραμματέας φέρω τις ευθύνες για την ενότητα του κόμματος. Αυτό

το γράφω, γιατί στην εκλογική κίνηση μερικά μέλη του κόμματος πήραν μέρος

χωρίς κοινή συνεννόηση. Αυτό δεν το κριτικάρω τώρα, γιατί είναι δουλειά της

Κ.Ε.

Με συντροφικούς χαιρετισμούς, Ιω. Πασαλίδης»…

Θα πρέπει να διευκρινισθεί ότι το Σοσιαλιστικό Κόμμα του Πασαλίδη μετείχε στον

Πολιτικό Συνασπισμό των κομμάτων του ΕΑΜ, μετά την αποχώρηση της ΕΛΔ, που

φιλοδοξούσε να συγκεντρώσει γύρω της όλες τις σοσιαλιστικές δυνάμεις. Έτσι,

όταν το ΚΚΕ ετέθη εκτός νόμου και η κυβέρνηση διέλυσε τον Πολιτικό Συνασπισμό

του ΕΑΜ, βρέθηκε σε διωγμό και το ΣΚΕ. Γι’ αυτό ο Πασαλίδης εφιστούσε την

προσοχή των συνεργατών του για το πώς και πότε θα παρουσιαζόταν πάλι το Κόμμα

τους στην πολιτική σκηνή.

Από το Σοχούμ στη Θεσσαλονίκη

Ο πρωταγωνιστής για το μεγάλο ξεκίνημα της νέας Αριστεράς, είχε ήδη πίσω του

μια μακρά αγωνιστική πορεία, βγαλμένος μέσα από το καμίνι της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Πριν προχωρήσουμε, θα πρέπει να δώσουμε μια σύντομη σκιαγραφία του

πρωταγωνιστή της δημιουργίας της ΕΔΑ, του Γιάννη Πασαλίδη. Υπήρξε κορυφαία

φυσιογνωμία της Αριστεράς, λησμονημένος δυστυχώς σήμερα από τους

περισσότερους. Ο ηγέτης που βγήκε μέσα από το καμίνι της Οκτωβριανής

Επανάστασης, γεννήθηκε στο Σοχούμ. Στην εποχή της Τσαρικής Ρωσίας ήκμαζε εκεί

ο Ελληνισμός. Σπούδασε Ιατρική στα Πανεπιστήμια της Πετρούπολης, της Μόσχας,

της Οδησσού και του Βερολίνου.

Όταν ιδρύθηκε το Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα από τον Λένιν, ο Πασαλίδης

μπήκε ανεπιφύλακτα στις τάξεις του και ένωσε την τύχη του με τις φοιτητικές

εξεγέρσεις της εποχής, ενώ γρήγορα αναδείχτηκε σε ηγετικό στέλεχος των

φοιτητικών οργανώσεων, γεγονός που του στοίχισε την αποβολή του από το

Πανεπιστήμιο. Υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής και θαυμαστής του Γ. Πλεχάνωφ,

πρωτοπόρου του επιστημονικού σοσιαλισμού στη Ρωσία. Τον θεωρούσε δάσκαλό του,

τον ακολούθησε και εντάχθηκε στους μενσεβίκους. Θαύμαζε τον Λένιν και

συμμερίστηκε ­ αν και από άλλη άποψη ­ τη θλίψη του για την επερχόμενη

διάσπαση του κόμματος. Ο Πασαλίδης χρημάτισε στέλεχος της οργάνωσης της

Οδησσού, όπου τη συντριπτική πλειοψηφία είχαν οι μενσεβίκοι.

Οι μπολσεβίκοι

Οι μπολσεβίκοι επικράτησαν πλήρως ιδεολογικά απέναντι στους μενσεβίκους και

άπλωσαν την εξουσία τους σε ολόκληρη τη χώρα. Οι μενσεβίκοι κυριαρχούσαν στις

οργανώσεις ελάχιστων σημείων του ρωσικού εδάφους. Παρ’ όλα αυτά, υπήρχε μεταξύ

τους ένα πνεύμα ενθουσιασμού για τη νίκη της Επανάστασης. Η προσωρινή διοίκηση

προκήρυξε εκλογές για ανάδειξη τοπικής Βουλής στη Γεωργία, όπως έγινε και σε

κάθε δημοκρατία του νεοσύστατου Σοβιετικού κράτους. Ο Πασαλίδης όχι μόνο

αναδείχθηκε σε ισχυρό παράγοντα της εκεί πολιτικής ζωής, αλλά ανέλαβε και

καθήκοντα υπουργού Εξωτερικών Υποθέσεων. Οι μπολσεβίκοι δεν έβλεπαν με

ικανοποίηση την κατάσταση όπως διαμορφωνόταν στη Γεωργία, αλλά ο Πασαλίδης

ήλπιζε πολύ στη συνάντηση κορυφής που θα είχε η κυβέρνησή τους με την ηγεσία

των μπολσεβίκων. Η συνάντηση έγινε και ήταν ενθουσιώδης, χωρίς αψιμαχίες. Ο

ίδιος ο Πασαλίδης μίλησε με τον Λένιν και θυμόταν πόσο διαλλακτικός ήταν.

Τα λόγια του Λένιν

Ο μεγάλος επαναστάτης κατανόησε τις απόψεις τους, άκουσε με προσοχή τα

επιχειρήματα των μενσεβίκων, παρά την αναμφισβήτητη επιρροή και εξουσία που

δικαιωματικά είχε αποκτήσει. Ο Πασαλίδης θυμόταν καλά τα λόγια που τους είπε ο

Λένιν: «Ξεκινήστε εσείς όπως νομίζετε, να δούμε ποιος θα φτάσει πιο γρήγορα

στον στόχο»… Αργότερα, σε πολλές συζητήσεις, ο πρόεδρος της ΕΔΑ υπενθύμιζε

συχνά αυτή τη φράση του Λένιν. Όταν ο Βλαδιμίρ Ίλιτς υπέστη το εγκεφαλικό

επεισόδιο και ουσιαστικά είχε πάψει να ασκεί εξουσία, ο Πασαλίδης έβλεπε με

ανησυχία την αυξανόμενη επιρροή του Στάλιν. Το 1921 οι μπολσεβίκοι εισέβαλαν

στη Γεωργία και διέλυσαν την τοπική Βουλή, διορίζοντας δική τους κυβέρνηση.

Τότε ο Πασαλίδης διέφυγε στο Βερολίνο. Παρ’ όλα αυτά, ποτέ του δεν στράφηκε

κατά της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά, αντίθετα, πάντα πρόβαλλε τα επιτεύγματα της

Οκτωβριανής Επανάστασης. Μόνο στα γράμματα που έστελνε στη γυναίκα του, τη

Μαρία Σπυράντη (απόφοιτη του Παρθεναγωγείου της Τραπεζούντας), εκμυστηρευόταν

τον καημό του: «Όταν απελευθερωθεί η Γρούζια Γεωργία) τότε θα γυρίσουμε

πίσω…».

Εμιγκρέδες

Θαυμαστής της Ρόζας Λούξεμπουργκ, συζητούσε για το έργο της στους αριστερούς

κύκλους της Γερμανίας και οι φίλοι της Ρόζας και του Λήμπκνεχτ του έδωσαν

πολλές λεπτομέρειες για τη δράση των δύο επαναστατών που είχαν δολοφονηθεί

μόλις πριν από τρία χρόνια. Γύρω στα 1923 ο Πασαλίδης εγκαταστάθηκε στη

Θεσσαλονίκη, που δεχόταν ακόμη τα κύματα του προσφυγικού μεταναστευτικού

ρεύματος. Σ’ εκείνη την ταραγμένη ατμόσφαιρα που προκάλεσε η Μικρασιατική

Καταστροφή, έζησε κι ένας μεγάλος αριθμός Ρώσων εμιγκρέδων, που αντιμετώπιζαν

δυσκολίες στην προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα. Στη συνοικία Χαριλάου έμεναν

πολλοί εμιγκρέδες, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονταν αρκετοί καθηγητές της

μουσικής και πρώην αξιωματικοί του τσαρικού στρατού.