Τι είναι αυτό που κάνει κάποιον ιδιοφυΐα; Ενας συνδυασμός εξαιρετικού ταλέντου και υπέρμετρης φιλοδοξίας, συχνά συνοδευόμενης από μια δόση εκκεντρικότητας ή τρέλας; Αν η παραπάνω περιγραφή επιδέχεται αμφιβολίας, δύσκολα θα αμφισβητήσει κάποιος ότι ο ορισμός της ιδιοφυΐας εξαρτάται από τις κοινωνικές νόρμες κάθε εποχής, από το τι εκτιμά η κοινωνία και τι είναι διατεθειμένη να ανεχθεί. Και σε κάθε περίπτωση μια ιδιοφυΐα για να επικυρωθεί ως τέτοια θα πρέπει να ενδυθεί με το πέπλο μιας αντισυμβατικής ζωής που θα δώσει τελικά στο επίμαχο πρόσωπο τις διαστάσεις ενός θρύλου. Αρκεί να αναλογιστεί κάποιος τον Τόμας Εντισον, τον Αλμπερτ Αϊνστάιν, τον Πάμπλο Πικάσο ή τον Τζον Νας.
Ιδιοφυΐα σημαίνει μόνο λαμπρό μυαλό, σπουδαίες ανακαλύψεις, καινοτόμες ιδέες και πρωτοπορία; Αρνητική είναι η απάντηση της δημοσιογράφου του αμερικανικού περιοδικού «The Atlantic», Ελεν Λιούις, στο βιβλίο της «The Genius Myth: The Dangerous Allure of Rebels, Monsters and Rule-Breakers» (Ο μύθος της ιδιοφυΐας: Η επικίνδυνη γοητεία των επαναστατών, τεράτων και παραβατών, εκδόσεις Τζόναθαν Κέιπ), καθώς μέσα από τις σελίδες του ρίχνει φως στη σκοτεινή πλευρά των ιδιοφυϊών ανθρώπων, επισημαίνοντας ότι η επιστήμη της μέτρησης της νοημοσύνης ανήκει στην ίδια διανοητική παράδοση που μας έδωσε την ευγονική και τον λεγόμενο επιστημονικό ρατσισμό.
Κάλυψη για «αμαρτήματα»
Το κύρος που εκπέμπει μια ιδιοφυΐα, σημειώνει η Λιούις, μπορεί να λειτουργήσει ως κάλυψη για κάθε λογής «αμαρτήματα»: αλκοολισμό, εγκατάλειψη οικογένειας, απιστία, κακοποίηση, ανευθυνότητα.
Το κεντρικό μήνυμα του βιβλίου είναι ότι δεν πρέπει να τοποθετούμε ανθρώπους σε βάθρα μόνο και μόνο επειδή είναι ταλαντούχοι, και προτείνει να χρησιμοποιούμε τον όρο «ιδιοφυΐα» για να περιγράψουμε συγκεκριμένους τομείς στους οποίους διακρίνεται κάποιος και όχι την προσωπικότητά του εν συνόλω. «Μας αρέσει να φανταζόμαστε μοναχικούς επαναστάτες, να ενδίδουμε στο δράμα των βασανισμένων καλλιτεχνών και να υποβαθμίζουμε τη συνεισφορά όσων τους περιβάλλουν, για να φτιάξουμε μια πιο ικανοποιητική εικόνα ενός υπεράνθρωπου επιτεύγματος» σημειώνει η συγγραφέας.
Ο μύθος της ιδιοφυΐας συνδέεται τελικά με την εξουσία; Ποιοι έχουν το προνόμιο να αναγνωρίζονται ως ιδιοφυΐες; Ποιοι έχουν τη δυνατότητα να αφιερώσουν όλη τους τη ζωή στην ανάπτυξη ενός ταλέντου; Και ποιοι έχουν την πολυτέλεια να φέρονται εγωκεντρικά ή καταχρηστικά, χωρίς αυτό να τους στερεί την κοινωνική αποδοχή; Οι απαντήσεις δείχνουν ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο: οι «ιδιοφυΐες» που αναγνωρίζονται και μένουν στην Ιστορία είναι σχεδόν πάντοτε άνδρες, συχνά λευκοί, και σχεδόν πάντα έχουν στο πλάι τους γυναίκες που θυσίασαν τη δική τους καριέρα ή ταλέντο για να τους στηρίξουν.
Γυναίκες που αγνοήθηκαν
Από τις σελίδες του βιβλίου, μάλιστα, παρελαύνουν πολλές περιπτώσεις γυναικών που είτε αγνοήθηκαν είτε σκόπιμα παραμερίστηκαν για να μη σκιάσουν το άστρο κάποιας αναγνωρισμένης «ιδιοφυΐας»: η συγγραφέας Μαίρη Σέλεϊ, η επιστήμονας Ροζαλίντ Φράνκλιν, η ζωγράφος Λι Κράσνερ, η μαθηματικός Κάθριν Τζόνσον – όλες τους έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο έργο άλλων, όμως δεν έλαβαν την αναγνώριση που άξιζαν εν ζωή. Η ιδιοφυΐα δεν είναι απλώς μια διάνοια που λάμπει από μόνη της, αλλά ένα αφήγημα που χτίζεται γύρω από συγκεκριμένα πρόσωπα, μέσω πολιτισμικών, ταξικών και έμφυλων φίλτρων.
Σε αυτό το αφήγημα, η «ιδιοφυΐα» δικαιολογεί συχνά και τη δυσλειτουργία: πολλές βιογραφίες καλλιτεχνών και επιστημόνων σπεύδουν να εξηγήσουν – αν όχι να εξιδανικεύσουν – την επιθετική συμπεριφορά, τις εμμονές ή την αδιαφορία για τους άλλους ως εκφάνσεις της μεγαλοφυΐας. Ετσι, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος: οι ιδιοφυΐες παρουσιάζονται ως τόσο μοναδικές που δεν υπόκεινται στους ίδιους κανόνες με όλους τους υπόλοιπους. Στο όνομα της ιδιοφυΐας, νομιμοποιείται ακόμα και η εκμετάλλευση. Σαν να λέμε πως το έργο δικαιώνει τα μέσα – ό,τι κι αν σημαίνει αυτό – για τους ανθρώπους που συνυπήρξαν με τον «μεγάλο άντρα».
Ο μύθος και οι αποκλεισμοί
Η κριτική που επιχειρείται στο βιβλίο, δεν αποσκοπεί στο να ακυρώσει το ταλέντο ή την ατομική επιτυχία· ούτε να υποστηρίξει ότι όλοι οι άνδρες που αναγνωρίζονται ως ιδιοφυΐες είναι απαραίτητα καταχρηστικοί ή ανίκανοι για συνύπαρξη. Προτρέπει, όμως, στον αναγνώστη να δει πέρα από το παραπέτασμα της λατρείας: να αναρωτηθεί ποιος χτίζει τον μύθο και με ποιους αποκλεισμούς. Η «ιδιοφυΐα», λέει, είναι ένα αφήγημα τόσο ισχυρό, που ακόμα και σήμερα μας καθηλώνει σε παλιές ιεραρχίες – όχι επειδή δεν υπάρχουν σπουδαίες γυναίκες καλλιτέχνιδες, επιστήμονες ή στοχάστριες, αλλά επειδή πολύ συχνά τις βλέπουμε μέσα από τα φίλτρα που επιβάλλει το ανδρικό πρότυπο της ιδιοφυΐας.
Αλλη αντιμετώπιση
Για παράδειγμα, όταν γυναίκες επιδεικνύουν τις ίδιες ιδιότητες που θεωρούνται «χαρίσματα» σε άνδρες – παθιασμένη προσήλωση, απαιτητικότητα, κοινωνική αδεξιότητα, ακόμη και επιθετικότητα – τότε συχνά χαρακτηρίζονται ως «δύσκολες», «ψυχρές» ή «αντιπαθείς». Εκεί που ένας άνδρας είναι ένας «απαιτητικός δημιουργός», μια γυναίκα γίνεται «δύστροπη» ή «δύσκολη συνεργάτης». Η ίδια συμπεριφορά δεν κρίνεται με τον ίδιο τρόπο.
Αυτό έχει βαθιές συνέπειες όχι μόνο στην αναγνώριση αλλά και στην ίδια την πρόσβαση των γυναικών σε δημιουργικούς ή ηγετικούς ρόλους. Οταν ένα κορίτσι μεγαλώνει με το μήνυμα ότι η ιδιοφυΐα μοιάζει με έναν άνδρα, τότε δυσκολεύεται να φανταστεί τον εαυτό του μέσα σε αυτό το κάδρο – κι ακόμη περισσότερο να το διεκδικήσει. Η Λιούις παρατηρεί ότι ακόμη και σε τομείς όπου οι γυναίκες υπερέχουν αριθμητικά ή αποδίδουν εξίσου καλά με τους άνδρες, η λέξη «ιδιοφυΐα» δεν τους αποδίδεται εύκολα. Η έννοια μοιάζει σαν να «ανήκει» σε κάποιον άλλον.
