Η πτώση της αστικής τάξης

Το μυθιστόρημα ως λογοτεχνικό είδος ακολουθεί στενά τη γέννηση και την ανάπτυξη της αστικής τάξης. Με προγόνους τα ρομαντικά κείμενα της Αναγέννησης και της εποχής της Ελισάβετ, ξεκινά από τις αρχές του 18ου αιώνα να καλύπτει δύο επίκαιρες για την εποχή ανάγκες: πρώτο και σημαντικότερο, την ανάγκη της αστικής τάξης να αναπτύξει ιστορίες για την ουσία και τον εαυτό της, και δεύτερον, την ανάγκη της αστικής τάξης να γεμίσει τις κενές ώρες που ο νέος τρόπος ζωής προσφέρει σε όλους - και μάλλον κυρίως στον γυναικείο πληθυσμό (παράλληλα η αστική τάξη είναι πλέον η μόνη που μπορεί να πληρώσει για να αγοράσει τα μυθιστορήματα που αποκτούν αξία τόσο ως αντικείμενα όσο και ως περιεχόμενο σε κορύφωση της αξίας του γραπτού λόγου). Το μυθιστόρημα ξεφεύγει από τις ηρωικές αφηγήσεις και τους ιδεαλισμούς του παρελθόντος και προσγειώνεται στην καθημερινότητα του αναγνώστη(-στριας) με τρόπο που η ανάγνωση προσφέρει τόσο την αναγνώριση σε οικεία πρόσωπα και καταστάσεις όσο και την απαραίτητη σάτιρα και κριτική. Η εξέλιξη της αστικής τάξης προκαλεί με έμμεσο και άμεσο τρόπο την εξέλιξη και του ίδιου του μυθιστορήματος, το οποίο περνά από τον απλό κοινωνικό σχολιασμό του πρώτου μέρους του 18ου αιώνα στην ανακαλυπτική και αποκαλυπτική περίοδο του ρεαλισμού, στη γεμάτη αμφιβολίες περίοδο του μοντερνισμού, στην κατάρρευση της φόρμας του μεταμοντερνισμού. Αλλά πάντα συνεχίζει να ανήκει - κόντρα σ' αυτό που αρκετοί συγγραφείς θα ήθελαν να παραδεχτούν - στην αστική τάξη τόσο από πλευράς συγγραφής όσο και από πλευράς ανάγνωσης.

Το μυθιστόρημα του Ζυλιέν Γκρακ «Ενας επικίνδυνος γόης», γραμμένο το 1945, αποτελεί την κορυφαία έκφραση του αστικού πολιτισμού της Ευρώπης στο μέσο του 20ού αιώνα τόσο από πλευράς πλοκής όσο και από πλευράς φόρμας. Η πλοκή του «Επικίνδυνου γόη» εν πολλοίς θυμίζει τις «Διακοπές του κυρίου Ιλό» του Ζακ Τατί. Σε ένα απομονωμένο παραθαλάσσιο ξενοδοχείο της Βρετάνης ένας ένοικος διαταράσσει την ηρεμία των διακοπών και της τοπικής κοινωνίας με τον κυρίαρχο χαρακτήρα του, που υποτάσσει όλα όσα συμβαίνουν, ή αδυνατούν να συμβούν, γύρω του. Η αστική τάξη, βολεμένη στην απόλυτη νωχέλεια των μόνιμων διακοπών της και της πλήξης, έρχεται αντιμέτωπη μ' αυτόν τον γοητευτικό ξένο που την οδηγεί σε μια εσωτερική ρήξη.

Ο Ζυλιέν Γκρακ, γεννημένος το 1910, αποτελεί κι ο ίδιος μια ιδιαίτερη φιγούρα των γαλλικών γραμμάτων. Εμφανώς επηρεασμένος από το πνεύμα του υπερρεαλισμού και του κομμουνισμού των αρχών του αιώνα, γράφει τον «Επικίνδυνο γόη» ως αιχμάλωτος πολέμου στη Σιλεσία, προφανώς σε μια προσπάθεια να αποστασιοποιηθεί από το άμεσο περιβάλλον του και να γράψει για το ειδυλλιακό περιβάλλον της αστικής Βρετάνης. Μετά τον πόλεμο ο Γκρακ θα εργαστεί ως ένας απλός καθηγητής Ιστορίας και Γεωγραφίας σε ένα γυμνάσιο, αλλά ταυτόχρονα απ' αυτήν την απλή αστική θέση του θα επαναστατήσει κατά της σύγχρονής του λογοτεχνικής κουλτούρας και κοινωνίας. Οταν το 1950 θα του απονεμηθεί το Prix Goncourt για το «Au château d' Argol», ο Γκρακ θα το αρνηθεί, πιστός στις αρχές και στα πιστεύω του.

Είναι λοιπόν κάπως παράδοξο αυτό το επαναστατικό πνεύμα που δεν θα υποκλιθεί στις μάταιες αστικές τιμές να έχει γράψει αυτό το αριστουργηματικά απόλυτο μπουρζουάδικο μυθιστόρημα. Προσπαθώντας να μην κάνω κανένα σπόιλερ στην εξέλιξη του βιβλίου, απλώς θα αναφέρω πως το σπουδαίο με αυτό το έργο είναι πως μέσα από αυτήν την καθαρά αστική ιστορία αναδεικνύονται όλα όσα περιγράφουν τον εκφυλισμό της. Ακριβώς όπως ο Μεσιέ Ιλό στις «Διακοπές» καταστρέφει εκ των έσω τη συνοχή της κοινωνίας, δυναμιτίζοντας με το ανέμελο ύφος του όλη τη στυφή κανονικότητα της εποχής, στον «Επικίνδυνο γόη» ο Γκρακ οδηγεί την αφήγηση προς τη συντριβή τόσο των ηρώων όσο και της εποχής τους. Η κατάρρευση οδηγεί την ειδυλλιακή περιγραφή της αρχής του βιβλίου σε κάτι που ανήκει σε ταινία του Λουίς Μπουνιουέλ, στην εσωτερική διάλυση αντίστοιχη με τον «Εξολοθρευτή άγγελο» (1962), χωρίς όμως να χρησιμοποιείται το ακραίο ύφος του υπερρεαλισμού, με αποτέλεσμα η κριτική του εκφυλισμού της αστικής τάξης να είναι εξαιρετικά πιο άμεση και αποτελεσματική.

Ισορροπία και ροή

Η γλώσσα του Γκρακ ανήκει κι αυτή με τη σειρά της στην παράδοση των αστικών μυθιστορημάτων του προηγούμενου αιώνα, καμουφλάροντας με τον καλύτερο τρόπο τον ανατρεπτικό χαρακτήρα του μυθιστορήματος. Ο «Επικίνδυνος γόης» δεν είναι ένα μυθιστόρημα ιδεών σαν κι αυτά που χαρακτηρίζουν τους γάλλους αριστερούς διανοουμένους. Ούτε είναι ένα ρηχό λογοτεχνικά κείμενο που έχει ξεθωριάσει με το πέρασμα του χρόνου, σαν πολλά από τα έργα εκείνης της περιόδου. Πρόκειται για ένα παλίμψηστο λογοτεχνικό δημιούργημα που λειτουργεί με όρους καθαρά καλλιτεχνικούς. Η ισορροπία του κειμένου είναι ευαίσθητη, η ροή του είναι στηριγμένη σε λεπτομέρειες που απαιτούν την προσοχή του αναγνώστη και που εύκολα, με μια αφαίρεση, μπορούν να γκρεμίσουν την τεχνική κατασκευή και να καταστρέψουν το σύνολο. Το κείμενο είναι απαιτητικό και τόσο έξυπνα δεμένο που θα απαιτήσει σίγουρα μια δεύτερη και μια τρίτη ανάγνωση όχι για λόγους έλλειψης κατανόησης τόσο πολύ, όσο για την πλήρη απόλαυση που δίνει η γλώσσα του Γκρακ, η οποία αντικατοπτρίζεται απόλυτα στην ελληνική μετάφραση της Ιφιγένειας Μποτουροπούλου - στην οποία πιστεύω πως αξίζουν συγχαρητήρια.

Ο «Επικίνδυνος γόης» είχε χαρακτηριστεί στο παρελθόν ως «χαμένο αριστούργημα» και υπάρχουν πολλοί λόγοι που θα μπορούσαν να το εντάξουν σ' αυτήν την κατηγορία. Αλλά κυρίως ανήκει στην κατηγορία της καλοστημένης λογοτεχνικής παγίδας που οδηγεί τον ανέμελο αστό αναγνώστη πίσω από το πυκνοδομημένο του θεμελίωμα στην εσωτερική άρνηση της ίδιας του της θέσης. Είναι το ιδανικό βιβλίο για να θυμηθούμε τους λόγους για τους οποίους διαβάζουμε, για να ανακτήσουμε τη χαμένη μας επαφή με τη λογοτεχνία, για να ξαναβρούμε τις ρίζες της λογοτεχνικής μας σύνδεσης με την κοινωνία.

Ο Βασίλειος Δρόλιας είναι αστροφυσικός και συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο «Nyos» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος

Ζυλιέν Γκρακ
Ενας επικίνδυνος γόης
Μτφ. Ιφιγένεια Μποτουροπούλου
Εκδ. Καστανιώτη, 2019
Σελ. 242
Τιμή 14 ευρώ