«Ειρήνη σημαίνει συμβιβασμός»

«Μη μαρτυρήσετε τίποτε για το παρελθόν του ήρωα. Σε όσες γλώσσες μεταφράστηκε το βιβλίο κράτησαν όλοι το μυστικό. Μόνο στο Ισραήλ - πού αλλού; - έκαναν spoiler». Είχε δίκιο ο Νταβίντ Γκρόσμαν στην έκκλησή του προς τη δημοσιογραφική ομήγυρη που βρέθηκε χθες στο βιβλιοπωλείο των εκδόσεων Ψυχογιός. Στο μυθιστόρημα «Ενα άλογο μπαίνει σ' ένα μπαρ» (Ψυχογιός, μτφ. Λουίζα Μιζάν, παρουσίαση στο «Βιβλιοδρόμιο», 4/1/2020) τα τραύματα της ιστορίας - προσωπικής, οικογενειακής, εθνικής - έρχονται στην επιφάνεια αφού ο συγγραφέας αφαιρέσει τα πολλαπλά στρώματα της κωμωδίας. Ο μονόλογος του κωμικού ηθοποιού Ντόβαλε Γκρίνσταϊν σε ένα καταγώγιο της πόλης Νατάνια, με παρόντα τον παλιό συμμαθητή του Αβισάι Λαζάρ, είναι η έκρηξη ενός ηφαιστείου. Και τα ανέκδοτα - για τον Μένγκελε, τους Αραβες, το «βραβείο Αλ Κάιντα συναισθηματικής νοημοσύνης» - η άλλη όψη μιας επώδυνης διαδρομής με ενοχές και απώλειες και για τους δύο. Ο Γκρόσμαν, που ταυτίζεται με τη «φιλελεύθερη» συνείδηση της πατρίδας του, μέρος της τριανδρίας με τον αείμνηστο Αμος Οζ και τον Αβραάμ Γεοσούα, υπέρμαχος της λύσης των δύο κρατών, διαχειρίστηκε τις δικές του απώλειες πριν αφηγηθεί εκείνες των μυθιστορηματικών ηρώων του. Για τον γιο του Ούρι, που σκοτώθηκε στον πόλεμο του Λιβάνου το 2006, αποφύγαμε να τον ρωτήσουμε. Αλλά ο ίδιος σε μια αποστροφή του, από τις πολλές ενδιαφέρουσες που ακολουθούν, απέκρουσε την προοπτική ενός Ισραήλ «όπου χάνουμε τους νέους μας».

Η ΖΩΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΖΗΣΑΜΕ. Η μόνη αναλογία που μπορώ να φανταστώ ανάμεσα στον ήρωά μου, τον Ντόβαλε, και το Ισραήλ είναι ότι δεν έζησαν τη ζωή που θα έπρεπε. Φοβάμαι ότι έτσι κι αλλιώς η ζωή δεν είναι τόσο γενναιόδωρη μαζί μας. Δεν μας δίνει τη δεύτερη ευκαιρία να συναντήσουμε τον πραγματικό μας εαυτό. Μόνο με τη λογοτεχνία συμβαίνει: είναι σαν να απευθύνεσαι στο ανώτατο δικαστήριο. Βρίσκεις την ευκαιρία να διορθώσεις πράγματα. Και φυσικά το ίδιο ελπίζω για το Ισραήλ: να βρούμε τη ζωή που μας αξίζει. Οχι τη ζωή του πολέμου και της κατοχής, όχι την ανασφάλεια για το μέλλον, όπου θα χάνουμε τους νέους μας. Υπ' αυτή την έννοια, το Ισραήλ παραμένει ένα μυστήριο για μένα. Σε οποιαδήποτε άλλη εκδοχή είναι τόσο δημιουργικό και καινοτόμο. Είμαστε μια υπερδύναμη των startups, για παράδειγμα. Ανθρωποι απ' όλο τον κόσμο έρχονται για να πάρουν μαθήματα από τους νεαρούς επιχειρηματίες μας, τις καινοτομίες στη γεωργία, τον πολιτισμό, τη βιομηχανία, την υψηλή τεχνολογία. Μόνο στο ζήτημα της ειρήνης είμαστε σε πλήρη παράλυση. Δεν μπορούμε να κάνουμε την παραμικρή κίνηση. Και μ' αυτό δεν εννοώ ότι η ευθύνη βαραίνει αποκλειστικά εμάς - και οι Παλαιστίνιοι συμβάλλουν στην ακινησία. Αλλά μιλάω ως Ισραηλινός που έχει προσδοκίες από τη χώρα του, επειδή είμαστε οι ισχυρότεροι. Εχουμε περισσότερο χώρο για να κάνουμε τις απαραίτητες «μανούβρες».

ΧΙΟΥΜΟΡ. Με το χιούμορ έχουμε ξεπεράσει την ιστορία μας ως Εβραίοι. Με το χιούμορ ξεπερνάμε και το παρόν μας. Νομίζω ότι μπορείς να γελάσεις με τα πάντα. Ακόμη και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως το Αουσβιτς, οι άνθρωποι σίγουρα γελούσαν. Απλώς σε ζητήματα όπως το Ολοκαύτωμα (Shoah) θα περίμενα κάποιο τακτ. Καταλαβαίνω ότι μπορεί να υπάρξουν αντιδράσεις για το ανέκδοτο του Ντόβαλε σχετικά με τον Μένγκελε. Σκεφτείτε, όμως, ότι ο ίδιος και η οικογένειά του υπέφεραν μια ζωή από τον Μένγκελε. Οπότε ας του επιτραπεί το προνόμιο να γελάσει μία φορά. Γιατί έτσι μπορεί να αναπνεύσει. Το χιούμορ, αυτό πρέπει να μας δίνει: το δικαίωμα να αναπνέουμε. Είναι μια μικρή «απόδραση» από τον γενικά παραδεκτό κανόνα, ένα ξέσπασμα, η δημιουργικότητα, ο τρόπος να επιβιώσεις σε απολιθωμένες καταστάσεις. Να μην είσαι το θύμα τους.

ΚΑΦΚΑ. Ο Κάφκα είναι βασική επιρροή. Εχω φτιάξει μια ομάδα - «χαβρούτα» στα ισραηλίτικα - με μια φίλη κι έναν φίλο για να μελετάμε τη Βίβλο, εδώ και 29 χρόνια. Συναντιόμαστε συνήθως κάθε Τρίτη και τη διαβάζουμε με «μεγεθυντικό φακό». Κάποιες φορές μένουμε σε έναν στίχο για έναν μήνα ψάχνοντας όλες τις πιθανές αναφορές. Εκπληκτική αίσθηση! Τον τελευταίο χρόνο μαζευόμασταν επίσης για να μελετήσουμε τον «Πύργο» του Κάφκα. Ολοι οι συγγραφείς, ανεξάρτητα από το τι γράφει ο καθένας, πρέπει να περάσουν από τον δρόμο αυτού του συγγραφέα με έναν τρόπο. Νομίζω ότι μία από τις μεγαλύτερες αρετές του βρίσκεται στο ότι κάθε πρόταση που γράφει αντικρούει την προηγούμενη. Το εφέ που δημιουργείται είναι μοναδικό: κρατάει τον αναγνώστη σε εγρήγορση. Τίποτα δεν είναι μονολιθικό. Προκύπτουν πολλαπλές εκδοχές για την ίδια κατάσταση κι εσύ νιώθεις τις δονήσεις.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ. Η δική μου γενιά επηρεάστηκε από τη Βιρτζίνια Γουλφ, τον Γκίντερ Γκρας. Η γενιά του Γεοσούα και του Αμος Οζ είχε επηρεαστεί από τον Ντοστογέφσκι, τον Γκόγκολ, τον Τσέχοφ - ο οποίος εμπνέει επίσης τη δική μου. Νιώθω ότι είμαστε προνομιούχοι που διαβάσαμε όλους αυτούς τους ογκόλιθους στα ισραηλίτικα - ήταν μέρος της πνευματικής ανοικοδόμησης του κράτους μας. Μπορούσαμε να είμαστε ανατολίτες και ταυτόχρονα ευρωπαίοι, αλλά να έχουμε και τη δική μας ισραηλινή λογοτεχνία: τον Αγκνόν, τον Γιζάρ κ.ά.

ΑΜΟΣ ΟΖ. Από τη μια, υπήρχε ένα μεγαλείο στον Αμος. Από την άλλη, ήταν άνθρωπος με όλη τη σημασία της λέξης (mensch). Συμβαίνει σπάνια να συνδυάζει κάποιος και τις δύο ιδιότητες. Ακόμη και σήμερα δεν μπορώ να συνηθίσω την ιδέα ότι έχει φύγει (σ.σ.: στις 28 Δεκεμβρίου 2018). Πήγαινα πολύ συχνά από το σπίτι μου στην Ιερουσαλήμ στο δικό του, κοντά στο Τελ Αβίβ, καθώς μου υποσχόταν τον καλύτερο καφέ της πόλης. Εντάξει, ο καφές μπορεί να μην ήταν ο καλύτερος, αλλά η παρέα ήταν. Δεν ήταν πάντως εύκολος άνθρωπος - ήταν πολύ προσεκτικός ποιον θα εμπιστευθεί. Στην πρώτη συνάντησή μας καθόταν απέναντί μου, αλλά με το σώμα στραμμένο λοξά. Ούτε καν με έβλεπε. Σε καθεμία από τις επόμενες συναντήσεις στρεφόταν ολοένα και πιο κοντά μου. Σήμερα αισθάνομαι ότι χρειάζομαι τη φωνή του. Να βάλει τα πράγματα στη θέση τους. Να πει ακόμη μία φορά τη φράση: «Η αρχιτεκτονική του ανθρώπινου σώματος έγινε με ευφυΐα. Αλλά ο κατασκευαστής μάς εξαπάτησε στα υλικά».

ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ. Νιώθω ότι ολοένα και λιγότεροι άνθρωποι ενδιαφέρονται για το «καταδικασμένο» σχέδιο της ειρήνευσης στη Μέση Ανατολή. Κατ' αρχάς έχουμε στις 2 Μαρτίου τις τρίτες πρόωρες εκλογές μέσα σ' έναν χρόνο, κάτι που είναι πρωτόγνωρο. Αλλά και πολύ επικίνδυνο, καθώς δίνει την ευκαιρία σε πολλές φανατισμένες φωνές να ακουστούν. Είναι ενδεικτικό ότι μόνο ο συνασπισμός της Αριστεράς (Μέρετς) και των Εργατικών (Γκεσέρ) όπως και οι Αραβες Ισραηλινοί μιλούν για την ειρήνη. Τα άλλα, μεγαλύτερα κόμματα δεν τολμούν να πουν τη λέξη, επειδή αν την πουν θα χαθούν. Γνωρίζουν ότι η πλειοψηφία των Ισραηλινών είναι αλλεργική στη λέξη. Τη συνδέουν με την προδοσία του Ισραήλ - ενώ, κατά την άποψή μου, είναι η μόνη λύση για τη σωτηρία του Ισραήλ. Πιστεύω ότι υπάρχει μια ευκαιρία ειρήνευσης την ίδια στιγμή που πιστεύω ότι φυσικά έχεις το δικαίωμα του ισχυρού στρατού και της αυτοπροστασίας. Δεν θέλω να είμαστε μια μειονότητα στη Μέση Ανατολή χωρίς την ικανότητα να προστατεύουμε τη χώρα μας. Αλλά ο στρατός μόνος του δεν προσφέρει τίποτα στην πολυπλοκότητα της περιοχής. Κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει ότι κάποια στιγμή θα βρεθεί ένας στρατός πιο δυνατός ή πιο φανατισμένος που θα μας νικήσει. Πιστεύω μάλιστα στη δυνατότητα της ειρήνης όχι επειδή οι Παλαιστίνιοι μας αγαπούν - δεν μας αγαπούν. Ως ένα σημείο θεωρούν ότι το κράτος του Ισραήλ είναι ένα «γραφειοκρατικό» λάθος. Αλλά μας θεωρούν ένα είδος προστασίας από το Ιράν.

ΝΕΤΑΝΙΑΧΟΥ. Για πρώτη φορά βλέπω ένα παράθυρο συνεργασίας των κεντρώων και των «δεξιών» κομμάτων, ώστε να μην έχουμε κυβέρνηση με τον Νετανιάχου - εξαιτίας φυσικά και των καταγγελιών για διαφθορά που τον κυνηγούν. Η απουσία Νετανιάχου αλλάζει πολλά, επειδή είναι ένας άνθρωπος που εκμεταλλεύεται με έναν επιδέξιο τρόπο το εκλογικό σώμα. Γνωρίζει άριστα πώς να συνδυάσει τους πραγματικούς κινδύνους που αντιμετωπίζουμε με τις επιπτώσεις των παλιών μας τραυμάτων - ειδικά του Ολοκαυτώματος. Είμαστε μια κοινωνία «καταδικασμένη» στον φόβο και στην καχυποψία. Και ο Νετανιάχου ξέρει να πατάει τα κουμπιά μας. Στα δώδεκα χρόνια που είναι πρωθυπουργός δεν έχω ακούσει ούτε μία φορά να αναφέρει την προοπτική ή τα οφέλη της ειρήνης. Το ευχάριστο με τον Μπένι Γκαντζ (σ.σ.: ο βασικός αντίπαλος του Νετανιάχου, αρχηγός του κόμματος Μπλε και Λευκό) είναι ότι έχει όραμα. Μπορεί να μην είναι καν το δικό μου όραμα. Συναντηθήκαμε για δεύτερη φορά πριν από δύο εβδομάδες και νιώθω ότι είναι πιο κοντά στην Αριστερά απ' ό,τι στο Κέντρο. Φυσικά ποτέ δεν θα το ομολογήσει στον προεκλογικό αγώνα - και καλά θα κάνει. Θέλω να εκλεγεί, ανεξάρτητα από το τι δηλώνει. Προσωπικά αισθάνομαι πάντα πιο κοντά στο Μέρετς.

ΟΙ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΟΙ. Ξέρω ότι υπάρχουν λογικές και μετριοπαθείς φωνές στην πλευρά των Παλαιστινίων που υποστηρίζουν όσα κι εγώ. Μ' αυτό δεν εξωραΐζω κανέναν. Και οι δύο πλευρές έχουν αίμα στα χέρια τους. Αλλά οι Παλαιστίνιοι παίρνουν μεγαλύτερο ρίσκο όταν εκφράζουν την άποψη της ειρήνης σε σχέση μ' εμένα. Αν εγώ πω κάτι αντίθετο, το πολύ πολύ να μου κάνουν σαμποτάζ στο αυτοκίνητο ή να μου στείλουν μια δυσάρεστη επιστολή. Σιγά το πράγμα! Στην πλευρά των Παλαιστινίων μπορεί κάποιος να σκοτωθεί. Νομίζω ότι με απευθείας διαπραγματεύσεις - και όχι μεσολαβήσεις - μπορούμε να τα καταφέρουμε. Δεν θα περπατήσουμε χέρι με χέρι στο τέλος της ημέρας, δεν παίζουμε σε χολιγουντιανή ταινία. Είμαστε όμως δύο λαοί με πληγές από τον πόλεμο και το μίσος. Θα είναι μια ειρήνη που θα προκαλέσει την οργή πολλών. Επειδή ειρήνη σημαίνει συμβιβασμούς. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν ηγέτες τόσο ισχυροί ώστε να αποτρέψουν όλη αυτή την πίεση. Αλλά αν δεν κινηθούμε προς την πλευρά της ειρήνευσης καταδικάζουμε τους εαυτούς μας σε έναν πόλεμο που θα κρατήσει για πολλά χρόνια.