«Για μία ολόκληρη εβδομάδα οδηγώ μέρες και νύχτες – χωρίς φώτα – σε απίστευτους δρόμους, συχνά με φορτίο διπλάσιο από αυτό που επιτρέπει να φέρει το φορτηγό μου. Αλλά ακόμη κι έτσι, εγώ πρέπει να βιαστώ διότι βρίσκομαι μέσα στην ακτίνα βολής των όπλων που υπάρχουν τριγύρω μου και με σημαδεύουν». Ενα από τα πολλά γράμματα του Μορίς Ραβέλ από το μέτωπο του Βερντέν (Verdun). Ο σπουδαίος συνθέτης επιθυμούσε διακαώς να βρεθεί στα χαρακώματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκανε όλες τις απαραίτητες ενέργειες για να ενταχθεί στις γαλλικές ένοπλες δυνάμεις και να φύγει στο μέτωπο. Τα αρχικά του σχέδια μάλιστα ήταν να ενταχθεί στην αεροπορία, αλλά μια καρδιακή προσβολή τον αποθάρρυνε. Ματαίως αφού βρέθηκε να έχει δύο κιλά κάτω από το επίσημο όριο του βάρους. Κρίθηκε κατάλληλος για οδηγός και τελικά κατέγραψε τις εμπειρίες του – όπως η παραπάνω – στην αλληλογραφία με τους φίλους του. Η υγεία και η μουσική του Ραβέλ επηρεάστηκαν από την καταστροφή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μέχρι το τέλος της ζωής του υπέφερε από αϋπνία. Στο έργο του «Ο τάφος του Κουπερέν» («Le tombeau de Couperin») ο συνθέτης μνημονεύει έξι φίλους του που έχασαν τη ζωή τους στο μέτωπο, ενώ το τελευταίο μέρος της σουίτας είναι αφιερωμένο στη σύζυγο του αγαπημένου του πιανίστα, Μαργκερίτ Λονγκ. Και αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα δημιουργού της εποχής που τροφοδότησε και τροφοδοτήθηκε από τις αναταράξεις της περιόδου.

Η θεματική των εισηγήσεων

Φέτος είναι η χρονιά που συμπληρώνονται 100 χρόνια από τον τερματισμό του Μεγάλου Πολέμου. Αυτή είναι η αφορμή του συνεδρίου που θα διεξαχθεί στην Αθήνα από τις 9 έως τις 11 Νοεμβρίου, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας, στο ΚΠΙΣΝ, στο Κτίριο της Παλαιάς Βουλής, στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, και θα πλαισιώνεται από παράλληλες εκδηλώσεις. Ο τίτλος του είναι «The birth of contemporary Europe: World War I, Music and the Arts» και αντικείμενό του η διερεύνηση καλλιτεχνικών και πολιτιστικών θεμάτων σχετικών με τη μουσική και τις τέχνες κατά τον Α’ Παγκόσμιο και μετά το τέλος του. «Πέρυσι που βρισκόμουν στο Μιλάνο και παρακολουθούσα τη συνάντηση του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Φόρουμ το οποίο διοργάνωσε η Κομισιόν, ανακοινώθηκε ότι το 2018 θα ονομαστεί Ευρωπαϊκό Ετος Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Στον Σύλλογο “Οι Φίλοι της Μουσικής” σκεφτήκαμε ότι δεν είναι δυνατόν να μην κάνουμε κάτι κι εμείς αυτή τη χρονιά που θα γιορτάζει όλη η Ευρώπη την πολιτιστική της κληρονομιά» λέει ο μουσικολόγος και διευθυντής του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής» Αλέξανδρος Χαρκιολάκης, που βρίσκεται πίσω από την ιδέα.

Μέσα από τις εισηγήσεις του συνεδρίου θα αναδειχθούν οι τρόποι με τους οποίους η τέχνη, και ειδικότερα η μουσική, καλείται να ενσωματώσει και να αφηγηθεί τη σκληρή πραγματικότητα της εποχής. Οπως επισημαίνει ο διευθυντής του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής», «στην Αθήνα θα έρθουν μουσικολόγοι, ιστορικοί τέχνης, κοινωνιολόγοι, ιστορικοί ειδικοί πάνω στο αντικείμενο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου από πολλές χώρες της Ευρώπης αλλά και την Αμερική. Αυτοί θα μοιραστούν μαζί μας τα αποτελέσματα της έρευνάς τους και αυτά αναμένονται συναρπαστικά. Φυσικά, κι αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό, όλοι οι ξένοι συνάδελφοί μας θα έρθουν σε άμεση επαφή με την ελληνική δημιουργία που ελπίζω να τους κεντρίσει το ενδιαφέρον!». Ενας ακόμη στόχος είναι να εμπλουτιστεί η ευρωπαϊκή πολιτιστική πύλη Europeana με νέο υλικό. Αυτό θα γίνει κατά τη διάρκεια μιας παράπλευρης δραστηριότητας που θα διεξαχθεί στον χώρο της Εθνικής Βιβλιοθήκης στις 10 Νοεμβρίου από το πρωί που ξεκινά το συνέδριο. Εκεί, η Εθνική Βιβλιοθήκη και η Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής» σε συνεργασία με τους ανθρώπους της Europeana θα ψηφιοποιούν επιτόπου τεκμήρια που σχετίζονται με τη μετανάστευση (ένα από τα θέματα του φετινού Ευρωπαϊκού Ετους Πολιτιστικής Κληρονομιάς) και οι άνθρωποι που θα τα φέρουν θα μας διηγούνται την ιστορία τους. Είναι μια ευκαιρία, επισημαίνει ο Αλέξανδρος Χαρκιολάκης, «να δούμε πολλούς ανθρώπους εκείνη την ημέρα που θα μας φέρουν τα αντικείμενα των προγόνων τους και αυτά θα γίνουν κομμάτι της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς!».

Καλομοίρης και Βενιζέλος

Και έχει πρόσθετο ενδιαφέρον αυτή η καταγραφή διότι για την Ευρώπη είναι σαφή και ευδιάκριτα τα παραδείγματα που αφορούν τη μουσική δημιουργία. Η Ελλάδα όμως, ως γνωστόν, όπως εξηγεί ο μουσικολόγος, είχε τα δικά της ζητήματα εκείνη την εποχή. «Δεν πήρε μέρος από την αρχή του πολέμου, αλλά εισήλθε σε αυτόν αργότερα στο πλευρό των Συμμάχων, δηλαδή των νικητών. Ταυτόχρονα, είχε μια εθνική οπτική πάνω στο ζήτημα, το έβλεπε ως μια ευκαιρία για να απελευθερωθούν εδάφη και πληθυσμοί. Σε σχέση με τη μουσική, τα έργα τα οποία γράφτηκαν με αφορμή τον πόλεμο έχουν σαφέστατη εθνική επιρροή και για κάποια από αυτά θα υπάρχουν εισηγήσεις στο συνέδριο. Συνθέτες όπως ο Μανώλης Καλομοίρης και ο Αιμίλιος Ριάδης είχαν σαφέστατες εθνικές ευαισθησίες που σχετίζονται με άμεσο τρόπο με τα γεγονότα του Α’ Παγκοσμίου, αλλά και με τα πρόσωπα που παίζουν ενεργό ρόλο στην εγχώρια πολιτική σκηνή, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Για παράδειγμα, ο Καλομοίρης γράφει τον περίφημο “Πρωτομάστορά” του το 1915 και τον αφιερώνει στον Ελευθέριο Βενιζέλο, βασικό παράγοντα που άρθρωσε πολιτικό λόγο σχετιζόμενο με τα οφέλη που θα είχε η Ελλάδα να προστρέξει στο πλευρό των Συμμάχων κατά τη διάρκεια του πολέμου».

Η Μεγάλη Ιδέα υπήρξε ιδεολόγημα που διατυπώθηκε κατά τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα. Πολλοί είδαν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τα αποτελέσματά του ως μια σαφέστατη ευκαιρία πραγμάτωσης του παραπάνω ιδεώδους. Ενας από αυτούς υπήρξε και ο Μανώλης Καλομοίρης. Το έργο του συνθέτη θ’ αποτελέσει το θέμα ομιλίας του Αλέξανδρου Χαρκιολάκη στο συνέδριο. Πιο συγκεκριμένα, θα εστιάσει στο δεύτερο μέρος από την 1η Συμφωνία του, την επονομαζόμενη και «Συμφωνία της λεβεντιάς». Το συγκεκριμένο έργο, κατά την άποψή του, αποτελεί μια συμπυκνωμένη αντίληψη της εθνικής πραγματικότητας όπως αυτή διαμορφώνεται αμέσως μετά τον Μεγάλο Πόλεμο. «Το δεύτερο μέρος του έργου, στο οποίο και θα εστιάσω, προέρχεται από μια προσωπική εμπειρία του συνθέτη, ο οποίος το συλλαμβάνει όταν περνά μέσα από ένα στρατιωτικό νεκροταφείο κοντά στο Σκρα, όπου δόθηκαν μεγάλες μάχες του Συμμαχικού Στρατού, με τους έλληνες μαχητές να αποτελούν μεγάλο όγκο του στρατεύματος που πολέμησε εκεί. Ο Καλομοίρης γράφει έναν επιτάφιο ύμνο για όσους έπεσαν υπέρ της πατρίδος και προσπαθεί να αναπαραστήσει μουσικά τα ανδραγαθήματά τους αλλά και τη νεανική τους ορμή. Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για μερικές από τις δυνατότερες και συγκλονιστικότερες μουσικές εικόνες της νεοελληνικής μουσικής δημιουργίας». Μία ακόμη παρατήρηση του Αλέξανδρου Χαρκιολάκη θίγει την αισθητική αντίληψη, η οποία συμβαδίζει συνήθως με τη γενικότερη περιρρέουσα πολιτική και κοινωνική ατμόσφαιρα και είναι αποτύπωση της ιδεολογικής και κοινωνικής πραγματικότητας του δημιουργού, κάτι δηλαδή που συμβαίνει παντού. «Η ελληνική μουσική δημιουργία δεν αποτελεί εξαίρεση στη γενικότερη πραγματικότητα που αφορά τη μουσική ως κοινωνικό και αισθητικό φαινόμενο. Αυτό που πρέπει να αναδείξουμε λοιπόν είναι το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα και να το επικοινωνήσουμε προς τα έξω γιατί τελικά αυτή είναι η πολιτιστική μας κληρονομιά».