[Η κριτική της Δευτέρας] Τα δύο πρόσωπα της βίας

Το θέατρο είναι σχεδόν ένα εντελές ανθολόγιο βίαιων πράξεων, θανάτων, βιασμών. Από την αρχαία ελληνική τραγωδία έως τον Σενέκα και από εκεί στον Σαίξπηρ, τον Φορντ, τον Κορνέιγ και τον Ρακίνα, τον Γκαίτε, τον Σίλερ, τον Μπίχνερ και από εκεί στους αιώνες μας στον Σνίτσλερ, τον Στρίντμπεργκ και τον Μπρεχτ, για να μείνω στους κορυφαίους.

Αυτή την περίοδο παίζονται στην Αθήνα δύο έργα με θέμα τη βία και τον βίαιο φόνο.

Στο θέατρο «Μεταξουργείο» η σκηνοθέτιδα, με γενναίες σπουδές στην Αμερική, Νάντια Φώσκολου ξανά εξετάζει το εμβληματικό έργο του Φασμπίντερ «Ελευθερία στη Βρέμη» σε μετάφραση με κύρος της Αν. Κολτσιδοπούλου. Ο τραγικός αυτός γερμανός θεατράνθρωπος, ο αυτοκαταστροφικός που έφυγε μόλις 36 ετών από τον αφόρητο κόσμο του γερμανικού ηγεμονισμού, δανείστηκε το θέμα του έργου του από το αστυνομικό και δικαστικό δελτίο. Καταγράφει την ιστορία μιας φόνισσας (1785-1831), η οποία έγινε αντικείμενο μελέτης των ψυχιάτρων και των εγκληματολόγων για τον τρόπο που δηλητηρίασε συζύγους και εραστές με μεθοδικότητα, νηφαλιότητα και λογική ψυχρή αιτιολογία. Ηδη το ενδιαφέρον γι’ αυτό το σκληρό έργο βρίσκεται στον τίτλο «Ελευθερία στη Βρέμη», όπου Βρέμη είναι ο τόπος των εγκλημάτων, αλλά ελευθερία είναι η πορεία μιας γυναίκας στον αιώνα της (αλήθεια, μόνο στον αιώνα της;) προς την απελευθέρωση από τη δουλεία στην οποία όλα τα γνωστά καθεστώτα (μηδέ της αρχαίας Ελλάδας εξαιρουμένης) την υποχρέωσαν είτε ως κόρη είτε ως σύζυγο είτε ως μητέρα. Η τόλμη του Φασμπίντερ έγκειται στο γεγονός ότι ως έσχατο και μόνο μέσο για το άλμα προς την ελευθερία της γυναίκας – δούλης και μηχανισμού παραγωγής ηδονής και παιδοποιίας είναι ο φόνος. Θα ήταν ανοησία να εικάσει κανείς πως ο γερμανός ακτιβιστής συγγραφέας υπερασπίζεται τον φόνο ως μέσο αποκατάστασης της σαλεμένης δικαιοσύνης στην κοινωνία. Απλώς φτάνει τα επιχειρήματά του έως τα σύνορα του παραλόγου, θέλοντας να τονίσει πως όταν κοινωνίες ολόκληρες, στοχαστές, νομοθέτες και ιδεολογίες δεν μπόρεσαν να εξασφαλίσουν μια ισότιμη θέση της γυναίκας μέσα στην ανδροκρατούμενη κοινωνία, έσχατο όπλο άμυνας είναι ο φόνος και η αυτοκαταστροφή. Μπορεί κανείς να διαφωνεί, αλλά έρχεται μέσα από την αρχαιότητα η «ελευθερία» της Μήδειας για να μαρτυρήσει στο δικαστήριο της Ιστορίας. Πάντως, πιστεύω πως αν ο Φασμπίντερ γνώριζε πως η ελληνική λέξη «ελευθερία» παράγεται από το ελεύσομαι του ρήματος «έρχομαι», άρα είναι έννοια υπαρξιακή, ενώ οι ευρωπαϊκές γλώσσες ανάγουν τη λέξη στη λατινική Libertas, όπου το επίθετο liber σήμαινε τον απελεύθερο, αυτόν δηλαδή που διά του νόμου αποκτούσε δικαιώματα πολίτη ενώ ήταν δούλος ή αλλοδαπός, θα έβαζε άλλον τίτλο –τουλάχιστον στα ελληνικά, π.χ. «Λύτρωση στη Βρέμη».

Η Νάντια Φώσκολου καθοδήγησε με γερό ένστικτο και λιτά σκηνικά δρώμενα τους ηθοποιούς της στον χώρο που οργάνωσε η Μικαέλα Λιακατά με τα κοστούμια της Βασ. Σύρμα. Η μουσική υπογράμμιση ήταν του Γ. Καραγιάννη.

Η Γιασεμί Κελαηδόνη, ένα σπάνιο υποκριτικό ορυκτό, αιχμηρό και λάμπον, διέπλασε με σαφήνεια εσωτερικούς ρυθμούς και μια έξοχη ισορροπία εξωτερικών μέσων τη φόνισσα της Βρέμης. Μάθημα λιτότητας σχεδόν εκρηκτικής.

Δίπλα της ο Χρ. Ροδάμης, ο Αλεξ. Σωτηρίου, η Τίνα Γιωτοπούλου, ο Δημ. Πλειώνης και ο εξαίρετος Στράτος Σωπύλης διαμόρφωσαν με ταλέντο το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον που ευνοεί τη βία και την αντι-βία.

Στο θέατρο «Τζένη Καρέζη» με σκηνοθέτη τον καλό δάσκαλο κυρίως ηθοποιών Κώστα Καζάκο, μέσα σε λιτό σκηνικό του Κακριδά και σε ρέουσα μετάφραση της Ηρώς Μουκίου, παίζεται ένα εμβληματικό έργο της εποχής μας με γόνιμη καριέρα και στην Ελλάδα. Πρόκειται για το σκληρό αλλά και βαθιά προβληματισμένο έργο του Αριελ Ντόρφμαν «Ο θάνατος και η κόρη», ένα έξοχο κείμενο ανατομίας της συστημικής στην εξουσία βίας. Σ’ ένα δικτακτορικό καθεστώς, στη Χιλή, μια γυναίκα που βασανίστηκε και βιάστηκε και υποφέρει από τους εφιάλτες της, όταν πια έχει αποκατασταθεί η Δημοκρατία, έρχεται τυχαία αντιμέτωπη με τον γιατρό βασανιστή της. Συνάμα όμως έρχεται σε αντιπαράθεση και με τη νομιμότητα του νέου καθεστώτος, που οφείλει να ακολουθήσει τις νενομισμένες δικαστικές διαδικασίες τιμωρίας των ενόχων. Ο συγγραφέας ανιχνεύει τις βαθιές ρίζες που έχει μέσα στον άνθρωπο ο ενστικτώδης πρωτογονισμός της αντεκδίκησης, αυτό που ο Αισχύλος στην «Ορέστεια» πριν τον Αρειο Πάγο δογματίζει: «κάθε φόνου πληγή μ’ άλλου φόνου πληγή να πληρώνεται».

Σε μια καθολική μάλιστα χώρα, και όχι μόνο, όπου κυριαρχεί η χριστιανική συγχώρεση και εκμαιεύεται η μετάνοια, το κράτος δικαίου συχνά συμβιβάζεται και, όταν τιμωρεί, η ποινή δεν μπορεί να επουλώσει τα τραύματα των θυμάτων. Ετσι, η διελκυστίνδα είναι ανάμεσα στην αυτοδικία και στον νόμο.

Τα τρία πρόσωπα του έργου του Ντόρφμαν αποτελούν ένα μουσικό τρίο, θα έλεγα, ο θύτης, το θύμα και ο νόμος. Η δραματουργία του χιλιανού συγγραφέα έχει σοφία ισορροπιών, επιχειρημάτων, μεθόδων και συμβάσεων. Ετσι ώστε παρ’ όλη την πικρία που νιώθει κανείς για τους συμβιβασμούς και παρ’ όλο που οι πληγές των βιασμένων δεν κλείνουν, αισθάνεται πως η ελευθερία έχει όρια, τουλάχιστον στις κοινωνίες της ανάγκης που έγραφε και ο Μαρξ. Ο Καζάκος καθοδήγησε σοφά, όπως είπα, τους τρεις ηθοποιούς του. Ο έμπειρος Θ. Γράμψας είχε και κύρος και πειθώ και έγνοια και ενοχές ως ισορροπιστής.

Ο Κώστας Μπάρας (θύτης) έδειξε πως οι βιαστές και οι βασανιστές είναι ανθρωπάκια δειλά και ετεροκινούμενα που φοράνε το προσωπείο της βίας για να υπάρξουν.

Η Ηρώ Μουκίου ώριμη, λιτή, με ένα τρομαγμένο, πανικόβλητο βλέμμα και μια θαυμάσια κίνηση κυνηγημένου θηράματος έπλασε το θύμα και την πορεία προς τον συμβιβασμό με μουσικές κλιμακώσεις.