«Μέσα από τον Εμφύλιο κατανοούμε σημερινές στρεβλώσεις»

Η νέα πεζογραφική προσπάθεια του συγγραφέα και εκπαιδευτικού Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη από το Δυτικό Πέλλας είναι ένα σπονδυλωτό μυθιστόρημα που ξαναβρίσκει τα ίχνη της Ταξιαρχίας Αόπλων Ρούμελης. Ενα ημιφωτισμένο κεφάλαιο του Εμφυλίου, με τραγικές συνέπειες για όσους συμμετείχαν. Σε κάθε κεφάλαιο αφουγκραζόμαστε τη σκέψη και τη βούληση τουλάχιστον ενός εθελοντή, το άχθος κάτω από τις διαταγές του περιβόητου Γιώργου Γούσια. Ο συγγραφέας αφήνει να ξετυλιχτεί το ψυχικό τοπίο των ηρώων, αναπτύσσοντας μια ελλειπτική τοιχογραφία που αποφεύγει τη στεγνή καταγραφή του ντοκουμέντου. Ο Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης κέρδισε το Ειδικό Κρατικό Βραβείο του 2021 για το βιβλίο του «Εξοδα νοσηλείας» (Ενύπνιο), εξ ημισείας με τον Δημήτρη Χριστόπουλο και το «Τζίντιλι» (Ροδακιό).

Πανδημία, πόλεμος και αβεβαιότητα. Οι πρώτες σας σκέψεις για τον κόσμο που ανοίγεται μπροστά μας...

Μοιράζομαι τις ίδιες αβεβαιότητες κι απογοητεύσεις, αλλά κάνοντας τον πενιχρό απολογισμό της γενιάς μου και λαμβάνοντας υπόψη τα αυξανόμενα αδιέξοδα που μας κυκλώνουν σε τοπική και παγκόσμια κλίμακα, λέω ότι έχουμε ένα υπόλοιπο ζωής να ζήσουμε και μια νέα γενιά να υπερασπιστούμε. Και σκέφτομαι ότι έξω από φρούδους μεσσιανισμούς και μεταμοντέρνους κυνισμούς, έξω από στοχαστικές μελαγχολίες και βολικές ιδιωτεύσεις, δεν υπάρχει άλλη λύση απ' τα κοινά οράματα ζωής που πρέπει κάποτε επιτέλους να συστήσουμε προς εμβάθυνση της δημοκρατίας και της ανθρωπιάς - εδώ, θαρρώ, κι ο πιο κρίσιμος ρόλος της διανόησης.

Πώς ξεκινήσατε να σχεδιάζετε «Το χιόνι των Αγράφων»;

Διαβάζοντας τις Μαρτυρίες για τον Εμφύλιο και την Ελληνική Αριστερά (Στέλιος Κούλογλου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2006) έπεσα στη φράση του Πέτρου Ανταίου «...πάγωσαν τα παιδιά σαν νούφαρα και έμειναν στη λίμνη Κάρλα». Αμέσως το κατάλαβα, ότι το 'χα βρει το θέμα μου. Θα 'πρεπε όμως να το αφήσω να κατασταλάξει, ενόσω θα 'κανα τις σχετικές έρευνες, θα 'παιρνα συνεντεύξεις και θα ανέτρεχα σε ιστορικές πηγές. Κάποια βιβλία γράφονται γρήγορα, κάποια άλλα χρειάζονται τον χρόνο τους. «Το χιόνι των Αγράφων» χρειάστηκε δεκαπέντε χρόνια.

Ποιες οι μυθοπλαστικές διαστάσεις του τραγικού οδοιπορικού της Ταξιαρχίας Αόπλων Ρούμελης;

Προσπάθησα να μείνω κοντά στα γεγονότα, να κρατήσω το ιστορικό περίγραμμά τους, να αφηγηθώ την προσδοκία, την ταλαιπωρία και τον όλεθρο. Οι μάχες, οι τόποι, οι ημερομηνίες ανταποκρίνονται στην ιστορική πραγματικότητα και δύο πρωταγωνιστικοί χαρακτήρες, ο Γούσιας και ο Γεωργιάδης, είναι υπαρκτά πρόσωπα. Αλλά ας σημειώσω το αυτονόητο: λογοτεχνία κάνω, πάει να πει συμπληρώνω τα ιστορικά κενά με προϊόν μυθοπλασίας, επιδιώκοντας το καλύτερο αισθητικό αποτέλεσμα. Ο,τι εξιστορώ είναι αυτό που στο δεδομένο ιστορικό πλαίσιο και με δεδομένες τις αισθητικές ανάγκες κρίνω καλύτερο να ιστορήσω. Εδώ και η βασική αρετή, εδώ και η βασική ελευθερία της λογοτεχνίας να επινοεί δηλαδή την πραγματικότητα που εξιστορεί, τηρώντας ή παραβιάζοντας τις γραμμές της ιστορίας. Μένει να κριθεί από τρίτους η λογοτεχνική και ιστορική αξία της εξιστόρησης...

Μέσα από τα πορτρέτα των εθελοντών, σε ποια σημεία εστιάζει το βλέμμα σας;

Προσπάθησα να φέρω σε πρώτο πλάνο την ιστορία των από κάτω, των απλών, αφανών ανθρώπων που με τη θέληση ή χωρίς τη θέλησή τους επιστρατεύτηκαν στις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού. Εστίασα την προσοχή μου στον τρόπο με τον οποίο βίωσαν τις δυσκολίες της πορείας μέσα στις δικές τους ιστορίες και στον τρόπο με τον οποίο φίλτραραν τα συμβάντα μέσα από τη δική τους ματιά. Στο μυαλό μου δεν είχα μόνο το τώρα της πορείας αλλά και το πριν της ατομικής τους ζωής, όπως και το μετά της ελπίδας τους, ώστε να φανεί πως η στάση που κάθε φορά υιοθετούσαν ήταν η συνισταμένη αυτών και ποικίλων άλλων παραμέτρων. Γιατί κάποιοι άντεξαν το κρύο και την πείνα, ενώ κάποιοι άλλοι λιποτάκτησαν απ' τις πρώτες μέρες της πορείας; Γιατί κανείς δεν αντέδρασε όταν επιλέχθηκε ως κατεύθυνση ο θεσσαλικός κάμπος και όχι ο ορεινός όγκος της Πίνδου; Τι ένιωθαν όταν κυκλωμένοι απ' τον εχθρό πορεύονταν στις κορφές των Πιερίων με θερμοκρασίες πολύ κάτω απ' το μηδέν; Ποιες ελπίδες υπέθαλπε η εικόνα που είχαν σχηματίσει για την ελεύθερη Ελλάδα;

Αποτελεί ο Εμφύλιος ένα άγνωστο κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας και πώς μπορεί να κατανοηθεί λογοτεχνικά ή ιστορικά σήμερα;

Μεγαλώνοντας με τα μοιρολόγια της μάνας μου για τα δύο ολοκαυτώματα του Μεσόβουνου ένιωθα την ανάγκη να λύσω λογοτεχνικά τους κόμπους που μ' έπνιγαν. Ξέρω ότι έχουν γραφτεί πολλά για τον Εμφύλιο, τόσα που το θέμα μπορεί και να κουράζει. Εντούτοις κάποιοι λογαριασμοί παραμένουν από ιστορική και λογοτεχνική άποψη ανοιχτοί. Για παράδειγμα, περιστατικά όπως η πορεία της Ταξιαρχίας Αόπλων Ρούμελης διατηρούνται ακόμη υποφωτισμένα. Πιστεύω όμως ότι όποιος εμπλέκεται συγγραφικά με το θέμα πρέπει προηγουμένως να αφήνει απέξω την προσωπική του ιδεολογία, να κρατά συναισθηματική απόσταση απ' τα γεγονότα και να εγκαταλείπει οποιαδήποτε διάθεση αγιοποίησης ή δαιμονοποίησης. Ας το πω κι αυτό: διαμέσου του Εμφυλίου μπορεί να κατανοήσει πολλές απ' τις στρεβλώσεις που ακόμη αναπαράγονται και να μιλήσει για τους αφανείς εμφυλίους που ακόμη διεξάγονται.

Ποιος ο ρόλος ενός λογοτέχνη που θέλει να σχολιάσει τα κακώς κείμενα στην Ελλάδα;

Η μέγιστη συνεισφορά είναι το έργο του, το να κομίζει στα γράμματα, στις τέχνες και στις επιστήμες. Αν αυτό συνοδεύεται από κριτικό λόγο απέναντι στην εξουσία, δημοκρατικό ήθος, κοινωνικές ευαισθησίες και ενεργό παρουσία σε ζητήματα αιχμής, τότε γίνεται κάτι παραπάνω από καλλιτέχνης ή επιστήμονας - μεγάλη υπόθεση αυτή.

{1BSYG}Παναγιώτης Σ. Χατζημωυσιάδης{1BSYG}{2BTIT}Το χιόνι των Αγράφων{2BTIT}{3BEKD}Εκδ. Κίχλη, σελ. 160{3BEKD}{4BTIM}Τιμή 12,50 ευρ{4BTIM}ώ