Υστερα από τόσους αγώνες και τόσα δάκρυα το ουτοπικό όραμα έγινε πραγματικότητα

Είναι περίπου αδύνατον να μιλήσεις ψύχραιμα και αντικειμενικά για οποιονδήποτε άνθρωπο συμβαίνει να τον γνωρίζεις εξήντα χρόνια, πολύ περισσότερο όταν ο άνθρωπος αυτός σου έστειλε με αγαπημένο συγγενικό σου πρόσωπο το πρώτο βιβλίο που πήρες με αφιέρωση στη ζωή σου, ενώ ήσουν ακόμη έφηβος σε μια επαρχιακή πόλη. Ο χρόνος είναι το 1961, το πρόσωπο είναι η Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα, το βιβλίο είχε τον τίτλο «Πηγαίναμε ανατολικά» και η επαρχιακή πόλη ήταν ο Βόλος. Τρομάζει κανείς αν σκεφτεί τα γεγονότα που στοίχειωσαν τη ζωή των ανθρώπων ακόμη και σε μια μικρούλα γεωγραφικά περιοχή του πλανήτη, μέσα στα εξήντα αυτά χρόνια, ευτυχώς όμως με τη Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα δεν έχει να συζητήσει θέματα που συνδυασμένα με μια ιδιωτική μνήμη προορίζονται να ξεχαστούν, αλλά θέματα καθολικού ενδιαφέροντος που δεν χάνουν την «επικαιρότητά» τους όσα χρόνια και αν συμβεί να περάσουν.

Δεκαετίες στο πηδάλιο της Εθνικής Πινακοθήκης, σε σημείο που να έχει ξεχάσει κανείς ποιοι υπήρξαν οι προηγούμενοι διευθυντές της με τι θα πιστώνατε και με τι θα χρεώνατε τον εαυτό σας όσον αφορά τις δραστηριότητές της μέσα στις δεκαετίες αυτές;

Πράγματι είναι πολλά τα χρόνια στη διεύθυνση της Εθνικής Πινακοθήκης και είμαι βαθιά ευγνώμων στην πολιτική ηγεσία της χώρας μας που μου εμπιστεύτηκε αυτή την εξαιρετικά υπεύθυνη θέση. Μου επέτρεψε να έχω τον χρονικό ορίζοντα προκειμένου να εκπληρωθεί το όραμά μου για το πιο σημαντικό μουσείο νεότερης ελληνικής τέχνης στη χώρα μας. Ως ιστορικός της τέχνης και καθηγήτρια, είχα συνείδηση από την πρώτη στιγμή ότι οι πλούσιες συλλογές έργων της  Εθνικής Πινακοθήκης, πέρα από την καλλιτεχνική τους αξία, αποτελούν και έναν αδιάψευστο μάρτυρα του ιστορικού και  κοινωνικού βίου της νεότερης Ελλάδας. Η Εθνική Πινακοθήκη μπορούσε επομένως και όφειλε να λειτουργήσει σαν ένα μεγάλο σχολείο εθνικής  αυτογνωσίας. Ενας λοιπόν από τους κύριους σκοπούς μας ήταν να εκθέσουμε και να σχολιάσουμε τις μόνιμες συλλογές με μια νέα οπτική, που, εκτός από την αισθητική εμπειρία, θα λάμβανε υπόψη και τον ρόλο που διαδραμάτισε η τέχνη στις διάφορες φάσεις του ιστορικού βίου της χώρας μας. Τέχνη και κοινωνία συμπορεύονται και δεν πρέπει να τις βλέπουμε ξεκομμένα. Με αυτό το πνεύμα παρουσιάστηκαν οι μόνιμες συλλογές το 2000, όταν η Εθνική Πινακοθήκη γιόρταζε τα 100 της χρόνια, στις ανακαινισμένες, με δωρεά του Ιδρύματος Νιάρχου, αίθουσες του μουσείου. Στον επετειακό τόμο «Εθνική Πινακοθήκη, 100 χρόνια» έχω καταθέσει αυτή τη νέα ερμηνευτική προσέγγιση της νεότερης ελληνικής τέχνης. Με το ίδιο πνεύμα θα παρουσιαστούν οι μόνιμες συλλογές ζωγραφικής, και μάλιστα με διπλάσιο αριθμό έργων, στο νέο κτίριο του μουσείου, που ετοιμάζεται να ανοίξει τις πύλες του την άνοιξη του επετειακού έτους 2021.

Ανέλαβα τα καθήκοντά μου τον Ιανουάριο του 1992 και τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου τεράστιες ουρές ελλήνων φιλοτέχνων πολιορκούσαν το κτίριο της Πινακοθήκης για να θαυμάσουν τα αριστουργήματα της έκθεσης «Από τον Θεοτοκόπουλο στον Σεζάν», που είχαν έρθει από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και από την Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον, στο πλαίσιο μιας επιτυχημένης ανταλλαγής. Ηταν η πρώτη έκρηξη επισκεπτών σε καλλιτεχνική έκθεση στην Ελλάδα, που τελικά ξεπέρασαν τις 600.000 και έκαναν την Εθνική Πινακοθήκη πρωτοσέλιδο με τίτλο «Ξυπνάμε;». Η έκθεση ήταν πράγματι μοναδική, με 75 απόλυτα αριστουργήματα, αλλά αυτό δεν εξηγεί την ιλιγγιώδη απήχησή της στο κοινό. Για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκαν στρατηγικές μάρκετινγκ για την προβολή της έκθεσης, αψηφώντας τον κίνδυνο να κατηγορηθώ για λαϊκισμό, πράγμα που δεν απεφεύχθη. Το διαφημιστικό σποτ εκφώνησε η Καριοφυλλιά Καραμπέτη. Ακολούθησαν για τις επόμενες τεράστιες επιτυχίες, και πάντα αφιλοκερδώς, η Ειρήνη Παπά, ο Γιάννης Φέρτης, η Λυδία Κονιόρδου, η Χάρις Αλεξίου, ακόμη και ο δήμαρχος της Αθήνας Δημήτρης Αβραμόπουλος, που δέχτηκε να παρουσιάσει την έκθεση «Αθήνα - Μόναχο».

Λίαν εκτιμητέα τα όσα αναφέρετε, θα θέλατε όμως να μας εκθέσετε τους στόχους που θεωρείτε πως υλοποιήθηκαν στα είκοσι οκτώ χρόνια της παραμονής σας στη διεύθυνση της Εθνικής Πινακοθήκης;

Η εκθεσιακή δραστηριότητα που αναπτύξαμε ανταποκρινόταν σε ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα: ο πρώτος στόχος ήταν να επανεκτιμήσουμε, ακόμη και να αναθεωρήσουμε την ιστορία της νεότερης ελληνικής τέχνης, που συχνά είχε παρερμηνευτεί ή και  υποτιμηθεί. Αυτό τον σκοπό είχαν οι μεγάλες θεματικές εκθέσεις «Αθήνα - Μόναχο»,  «Αθήνα - Παρίσι», «Μεταμορφώσεις του μοντέρνου, η ελληνική εμπειρία», «Η Ελληνική Επανάσταση και οι γάλλοι ζωγράφοι», και τέλος η «Ομάδα Τέχνη», που συνδέεται με τη γέννηση του ελληνικού μοντερνισμού και αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της ελληνικής τέχνης. Ενας δεύτερος στόχος ήταν να αναδείξουμε την καθοριστική επίδραση του ελληνικού πολιτισμού στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής τέχνης, παλαιότερης και νεότερης.  Με αυτό το πνεύμα οργανώθηκαν δυο πολύ σημαντικές εκθέσεις:  «Το φως του Απόλλωνα, Ιταλική Αναγέννηση και Ελλάδα», ένα μοναδικό γεγονός με 500 αναγεννησιακά έργα τέχνης, που είχαν έλθει από τα μεγαλύτερα μουσεία της Ιταλίας, και η έκθεση «Εξι κορυφαίοι γλύπτες συνομιλούν με τον Ανθρωπο, Ροντέν, Μπουρντέλ, Μαγιόλ, Μπρανκούζι, Τζακομέτι, Χένρι Μουρ», που ανέδειξε τον ρόλο της αρχαίας ελληνικής τέχνης στη γέννηση της μοντέρνας γλυπτικής. Και οι δύο εκθέσεις έγιναν στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας του 2004 και ξεπέρασαν τους 500.000 επισκέπτες. Δυο εκθέσεις αφιερώσαμε επίσης στον μεγάλο συμπατριώτη μας, τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο: «Ο Γκρέκο στην Ιταλία και η ιταλική τέχνη» και «Ελ Γκρέκο, ταυτότητα και μεταμόρφωση», που συνδιοργανώσαμε με την Ιταλία και την Ισπανία. Η τελευταία έκθεση κατέρριψε παγκόσμιο ρεκόρ  με 618.000 επισκέπτες. Η ευαισθητοποίηση του κοινού για τον μεγάλο κρητικό ζωγράφο συνέβαλε στην απόκτηση δυο έργων του Γκρέκο με πανελλήνιο έρανο: του «Αγίου Πέτρου» και της «Ταφής του Χριστού».

Οι εκθέσεις που οργανώθηκαν στη διάρκεια της θητείας μου, θεματικές και μονογραφικές, Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών, ξεπερνούν τις 200. Εκτός από τις δεκάδες  εκθέσεις που έγιναν στην ελληνική περιφέρεια, η Εθνική Πινακοθήκη φρόντισε για την προβολή της ελληνικής τέχνης και στο εξωτερικό. Ολες οι εκθέσεις συνοδεύτηκαν από  σημαντικούς επιστημονικούς καταλόγους, ενώ ο προϋπολογισμός τους  καλύφτηκε κατά 80% από χορηγίες. Τα τελευταία χρόνια η ΕΠΜΑΣ δέχτηκε 5.500.000 επισκέπτες, κυρίως Ελληνες και ανάμεσά τους πολλούς νέους.

Στο ίδιο χρονικό διάστημα οι συλλογές του μουσείου αυξήθηκαν με περισσότερα από 3.000 έργα, που προήλθαν από αγορές και δωρεές, ανεβάζοντας τον συνολικό αριθμό τους στις 20.000. Εκτός από τους δυο πίνακες του Θεοτοκόπουλου, η ΕΠΜΑΣ, απέκτησε έργα του Ροντέν, με δωρεά της Εθνικής Τράπεζας, και του Μπουρντέλ. Ανάμεσα στις μεγάλες δωρεές αξίζει να αναφέρουμε τα κληροδοτήματα της Φρόσως Ευθυμιάδου - Μενεγάκη και της Μπέλλας Ραφτοπούλου, τη μεγάλη δωρεά του Ιδρύματος Καπράλου, με όλο του το έργο και τα περιουσιακά του στοιχεία. Η ΕΠΜΑΣ ετοιμάζεται να προκηρύξει διαγωνισμό για την ανέγερση του μουσείου του στην Αίγινα. Μεγάλο αριθμό έργων πρόσφεραν στην Εθνική Πινακοθήκη ο γλύπτης Ιωάννης Αβραμίδης και οι ζωγράφοι Π. Τέτσης,  Ν. Νικολάου, Δ. Μυταράς,  Αλ. Φασιανός, Δανιήλ και πολλοί άλλοι. Είχαν προηγηθεί μεγάλες δωρεές του Γ. Μόραλη, του Ν. Χατζηκυριάκου - Γκίκα κ.ά.

Οπως είναι γνωστό η Εθνική Πινακοθήκη επεξέτεινε τη δραστηριότητά της στο σύνολο σχεδόν της ελληνικής επικράτειας. Ποια θα αναφέρατε ως τα κυριότερα παραρτήματα αυτής της πρωτοβουλίας σας;

Η δημιουργία παραρτημάτων στην ελληνική  περιφέρεια υπήρξε ένας από τους  στόχους του προγράμματός μας. Εκτός από την Κουμαντάρειο Πινακοθήκη Σπάρτης που προϋπήρχε, επί των ημερών μου ιδρύθηκαν: το Παράρτημα Ναυπλίου, αφιερωμένο στην Ελληνική Επανάσταση, που στεγάζεται σε υπέροχο νεοκλασικό, το οποίο παραχωρήθηκε από τον Δήμο Ναυπλίου και ανακαινίστηκε με χορηγία του Ιδρύματος Ωνάση,  το παράρτημα της Κέρκυρας, που στεγάζεται σε δυο διατηρητέα κτίρια στην περιοχή της Κάτω Κορακιάνας, και το Μουσείο Καπράλου στην Αίγινα, το οποίο  θα στεγαστεί σε νέο κτίριο  πλάι  στα παλαιά εργαστήρια του γλύπτη.

Ενα σημαντικό επίσης επίτευγμα θεωρώ τη δημιουργία της  Εθνικής Γλυπτοθήκης στο Γουδί, που έδωσε λύση στο χρόνιο πρόβλημα της στέγασης των συλλογών της νεοελληνικής γλυπτικής. Η Εθνική Γλυπτοθήκη στεγάζεται στα δύο διατηρητέα  κτίρια των παλαιών βασιλικών στάβλων, που παραχωρήθηκαν στην Εθνική Πινακοθήκη έναντι μισθώματος από το υπουργείο Αμυνας, και ανακαινίστηκαν με κοινοτικά κονδύλια και με χορηγία του Ιδρύματος Νιάρχος. Η Εθνική Πινακοθήκη έχει μπει δυναμικά στην ψηφιακή εποχή. Ολα τα έργα των συλλογών, η βιβλιοθήκη και τα αρχεία της έχουν ψηφιοποιηθεί και είναι στη διάθεση του κοινού. Η ΕΠΜΑΣ διαθέτει επίσης μια πολύ σύγχρονη ιστοσελίδα στο Διαδίκτυο. Σε όλη αυτή τη δραστηριότητα είχα την αμέριστη συμπαράσταση και σύμπραξη του διοικητικού συμβουλίου της ΕΠΜΑΣ και του προέδρου Απόστολου Μπότσου καθώς και του  εξειδικευμένου προσωπικού της Εθνικής Πινακοθήκης, επιστημονικού, διοικητικού και φυλακτικού.

Επόμενο είναι μια τόσο έντονη δραστηριότητα να γεννά ερωτήματα καθαρά ηθικής τάξεως όσον αφορά το τελικό εξαγόμενο των προσπαθειών σας. Πώς αισθάνεστε σε μια χρονική στιγμή που μοιάζει αναπόφευκτος ένα πρώτος απολογισμός;

Από την πρώτη στιγμή που ανέλαβα τα καθήκοντα ως διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης συνειδητοποίησα ότι το κτίριο όπου στεγάζονταν οι θησαυροί της νεότερης ελληνικής τέχνης, ένα χαρακτηριστικό δείγμα  μοντέρνας αρχιτεκτονικής των αείμνηστων αρχιτεκτόνων καθηγητών Παύλου Μυλωνά και Δημήτρη Φατούρου, δεν πληρούσε πλέον κανέναν από τους όρους λειτουργίας ενός σύγχρονου μουσείου. Το στοίχημα που έβαλα ήταν να προσελκύσουμε την προσοχή της πολιτικής ηγεσίας στο μεγάλο και πολυδάπανο σχέδιο της επέκτασης, που φάνταζε ουτοπικό. Και πράγματι, ενώ οι ουρές των φιλότεχνων  περικύκλωναν το κτίριο της ΕΠΜΑΣ, η πολιτική ηγεσία έδειχνε ολοένα και πιο ζωηρό ενδιαφέρον για το ανοιχτό θέμα της επέκτασης του μουσείου.

Το 2008 το ΥΠΠΟ διενήργησε δημόσιο διεθνή διαγωνισμό για τις οριστικές μελέτες, ο οποίος κατέληξε στην επιλογή των γραφείων «Αρχιτεκτονική ΕΠΕ Π. Γραμματόπουλος - Χρ. Πανουσάκης» και «Δ. Βασιλόπουλος & Συνεργάτες Ε.Ε.». Σύμφωνα με τη νέα μελέτη, στο παλαιό κτίριο των 9.720 μ² έχουν προστεθεί άλλα 11.040 μ^2, υπερδιπλασιάζοντας τους λειτουργικούς του χώρους (σύνολο 20.760 μ²). Το νέο κτίριο διαθέτει όλα όσα χρειάζεται ένα σύγχρονο μουσείο για να ανταποκριθεί στον σύνθετο ρόλο του. Ο εμπνευσμένος σχεδιασμός της νέας Εθνικής Πινακοθήκης αλλάζει όχι μόνο τη λειτουργία αλλά και την όψη της, προσαρμόζοντάς την στη λειτουργικότητα και την αισθητική αντίληψη του 21^ου αιώνα. Το έργο χρηματοδοτείται από το ΕΣΠΑ, από δημόσιες επενδύσεις,  από την Περιφέρεια Αττικής και από μεγάλη δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Σ. Νιάρχος και προβλέπεται να εγκαινιαστεί την άνοιξη του 2021. Σημαντικές πρόσφατες δωρεές  προορίζονται να καλύψουν τον πλήρη εξοπλισμό του νέου κτιρίου

Υστερα λοιπόν  από τόσους αγώνες, τόσα υπομνήματα, τόσα δάκρυα - γιατί και αυτά έχουν βρέξει τα θεμέλια της νέας Πινακοθήκης - το σχεδόν ουτοπικό όραμα έγινε πραγματικότητα. Γιατί το πίστεψαν και το υπηρέτησαν πολλοί αλλεπάλληλοι υπουργοί από τον Ευάγγελο Βενιζέλο, που το ξεκίνησε ως τη Λίνα Μενδώνη, που το ολοκληρώνει με στιβαρή εποπτεία, υπό  τη συνεχή επαγρύπνηση των τεχνικών υπηρεσιών του ΥΠΠΟ. Αλλωστε, ο Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης έθεσε σε απόλυτη προτεραιότητα το έργο, συνδέοντας μάλιστα τα εγκαίνια της νέας  Πινακοθήκης με την επέτειο της Παλιγγενεσίας.

Αν με ρωτάτε αν είμαι απόλυτα ικανοποιημένη από αυτή τη δραστηριότητα, θα σας απαντήσω ότι, όταν βάζεις τόσο υψηλούς και φιλόδοξους στόχους, η εκπλήρωσή τους θα υπολείπεται πάντα του ιδανικού. Αλλωστε, προσωπικά ανήκω στους ανθρώπους, που δεν επαίρονται τόσο για τις επιτυχίες τους όσο βασανίζονται για τα λάθη και τις παραλείψεις τους.

Ως φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής, είχατε δημοσιεύσει το πρώτο και μοναδικό, αν δεν κάνω λάθος, ποιητικό σας βιβλίο με τον τίτλο «Πηγαίναμε ανατολικά». Ποιες υπήρξαν στη συνέχεια οι σχέσεις σας με την ποίηση;

Είχε προηγηθεί άλλη μια ποιητική συλλογή «Γυρεύω την καρδιά μου» (Εκδ. Μαυρίδης), από όπου προέρχεται το «Είναι να απορείς», που μελοποίησε ο Γιάννης Σπανός. Ημουν μαθήτρια στην Η΄ Γυμνασίου. Η ποίηση έκτοτε μετανάστευσε στα κείμενά μου. Και βέβαια παραμένω πιστή  αναγνώστρια της ποίησης.

Σε ποιο βαθμό αισθάνεστε μια τόσο έντονη καθημερινή μέριμνα που απαιτεί η Εθνική Πινακοθήκη, να έχει αδικήσει τη συγγραφέα, μελετήτρια και θεωρητικό τέχνης Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα;

Οχι μόνο δεν με αδίκησε, αλλά μου έδωσε και ένα ακαταμάχητο πλεονέκτημα. Ως διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, βρέθηκα κοντά στα αυθεντικά  έργα και μπόρεσα να έχω μιαν άλλη εποπτεία της ζωντανής ιστορίας της τέχνης. Συμπλήρωσα έτσι την ανεκτίμητη εμπειρία που είχα ως καθηγήτρια στη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου είχα άμεση επικοινωνία με τους δημιουργούς, δασκάλους και μαθητές. Τα τελευταία χρόνια έχω γράψει περισσότερα κείμενα από όσα είχα δημοσιεύσει πριν από τον διορισμό μου στην ΕΠΜΑΣ.

Αισθάνεστε να υπάρχει ένας Ελληνας ή ένας ξένος ζωγράφος που να τον εκτιμάτε ιδιαίτερα και να μην έχετε κατορθώσει να κάνετε για αυτόν εκείνο που θα θέλατε;

Υπάρχουν έξοχοι έλληνες δημιουργοί που θα έπρεπε τα έργα τους να εκτίθενται στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, πράγμα που δεν συμβαίνει ούτε είναι εύκολο να γίνει, για λόγους που δεν μπορούμε να εξηγήσουμε εδώ.

Αναλογιζόμενοι τα πρόσωπα που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο σε μια τόσο πολυκύμαντη σταδιοδρομία όπως η δική σας, ποια θα αναφέρατε ως τα πιο κυριαρχικά;

Ο αγαπημένος μου σύζυγος Δημήτρης Πλάκας, ένας φωτισμένος φιλόλογος πολύ μπροστά από την εποχή του, που έφυγε από τη ζωή έξι μήνες μετά τον διορισμό μου στην Πινακοθήκη, υπήρξε δάσκαλος και μέντοράς μου. Εκείνος καθόρισε το πνευματικό μου πεπρωμένο. Ευτύχησα να έχω έναν ακόμη μεγάλο δάσκαλο, τον ιστορικό της τέχνης και έξοχο συγγραφέα  Παντελή Πρεβελάκη. Ο κατάλογος περιλαμβάνει  ευάριθμα ονόματα σημαντικών ανθρώπων, που μου άνοιξαν δρόμους δείχνοντάς μου εμπιστοσύνη.

Ποια θα είναι η συμμετοχή της Εθνικής Πινακοθήκης στις γιορτές για τη συμπλήρωση των διακοσίων χρόνων από την Εθνεγερσία;

Τα εγκαίνια της νέας Πινακοθήκης είναι ήδη ένα επετειακό γεγονός υψηλού συμβολισμού. Με τους συνεργάτες μου ετοιμάζουμε ένα ειδικό αφιέρωμα στην επέτειο του '21, συγκεντρώνοντας σε μια έκθεση  τα εμβληματικά έργα των συλλογών  που εμπνέονται από τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Αλλωστε, όπως προανέφερα, το παράρτημά μας στο Ναύπλιο είναι ολόκληρο αφιερωμένο στην Ελληνική Επανάσταση. Ενα επετειακό πολυτελές λεύκωμα, που φιλοξενεί τα σχέδια και τα χαρακτικά  με τις εικόνες των αγωνιστών από τον Καρλ Κρατσάιζεν, και το ημερολόγιο του '21, με έργα εμπνευσμένα από τον Αγώνα, συμπληρώνουν τη συμμετοχή μας στις εορταστικές εκδηλώσεις.