Εμφύλιοι: οι πόλεμοι των ιδεών

Σύμφωνα με τον Ντέιβιντ Αρμιτατζ, βρετανό καθηγητή Ιστορίας στο Χάρβαρντ, οι εμφύλιοι πόλεμοι έχουν σήμερα εξελιχθεί στην πλέον διαδεδομένη, πιο καταστροφική και πιο χαρακτηριστική μορφή οργανωμένης ανθρώπινης βίας. Οι εμφύλιοι όμως, όσο καταστροφικοί και να 'ναι, γέννησαν νέες ιδέες και έννοιες. Το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί μια ιστορία των εμφυλίων πολέμων, αλλά μια ιστορία της πορείας των ιδεών περί των εμφυλίων.

Το σημείο εκκίνησης του συγγραφέα δεν βρίσκεται στην Ελλάδα αλλά στη Ρώμη. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος δεν ήταν εμφύλιος, μια που δεν ήταν πόλεμος μεταξύ συμπολιτών. Στην Ελλάδα υπήρχαν «στάσεις» και όχι εμφύλιοι. Η στάσις ήταν συνώνυμη με τον φατριασμό, αλλά δεν ήταν υποχρεωτικώς «εμφύλια» ούτε προϋπέθετε απαραίτητα την ύπαρξη πολέμου. Ο πρώτος λαός που έζησε εσωτερικές συγκρούσεις με την έννοια του εμφυλίου πολέμου (bellum civille) ήταν ο ρωμαϊκός. Οι Ρωμαίοι  πρώτοι νοηματοδότησαν τον όρο civille που ουσιαστικά σημαίνει κάτι «μεταξύ συμπολιτών». Βεβαίως οι Ρωμαίοι δεν αποδέχθηκαν από την αρχή τον όρο ανεπιφύλακτα. Αυτός ήρθε να ταιριάξει με τη συνήθειά τους να ονοματίζουν τους πολέμους τους με βάση την ταυτότητα των αντίπαλων παρατάξεων. Και εδώ αντίπαλοι ήταν οι cives (πολίτες). Ο όρος σήμαινε και πόλεμος στις πόλεις. Τα πρώτα τείχη της Ρώμης ποτίστηκαν με αδελφικό αίμα: του δολοφονημένου Ρώμου από τον αδελφό του Ρωμύλο. Οπως υποστηρίζει και η Χάνα Αρεντ, μακριά από ερμηνείες που ανάγουν τη σκέψη της σε μια αόριστα δεοντολογική καταδίκη της βίας, η οποιαδήποτε αδελφοσύνη ξεκινά από μια αδελφοκτονία. Απόσπασμα που ο Αρμιτατζ τοποθετεί στην αρχή του βιβλίου του. Αυτός παρακολουθεί τη συζήτηση των ρωμαίων στοχαστών, ποιητών, ιστορικών και ρητόρων (Κικέρων ο πρώτος που χρησιμοποίησε το 66 π.Χ. τον όρο, Φλώρος, Φλώρος, Σαλούστιος, Λίβιος, Λουκανός, Πετρώνιος, Βιργίλιος, Τάκιτος και Αυγουστίνος) για τους συνεχείς εμφυλίους που ταλαιπώρησαν τη Ρώμη, με αφετηρία την προέλαση του υπάτου Σύλλα με τον στρατό το 88 π.Χ. κατά της Ρώμης. Η ρωμαϊκή σκέψη για τα αίτια των εμφυλίων πολέμων ακολουθούσε δύο διαφορετικούς δρόμους. Ο ένας τα αναζητούσε στη διαφθορά και ο άλλος τα έβρισκε στις μεταρρυθμίσεις υπέρ των πληβείων των δολοφονημένων δημάρχων Τιβέριου και Γάιου Γράκχου το 133 π.Χ. και το 124 π.Χ. αντίστοιχα.

Στη συνέχεια ο συγγραφέας με ένα μεγάλο άλμα μάς μεταφέρει στην πρώιμη νεωτερική περίοδο. Ο Γκρότιους και ο Χομπς βλέπουν τον εμφύλιο πόλεμο ως προσπάθεια ανατροπής της κυρίαρχης αρχής. Και οι δύο απέρριπταν χωρίς καμία επιφύλαξη την προσπάθεια ανατροπής του κυρίαρχου.  Προέκριναν την τυραννία από έναν εμφύλιο που μπορούσε να την αποτρέψει. Απέναντί τους στάθηκε ο Λοκ, ο οποίος ήταν ο πρώτος που «νομιμοποίησε» την αντίσταση κατά της κυρίαρχης αρχής, αν αυτή ήταν τυραννική και καλοδεχόταν την ξένη επέμβαση για την ανατροπή ενός βλαβερού μονάρχη. Καθόλου τυχαία ο Χομπς απέρριψε την ανατροπή και καρατόμηση του Καρόλου Α' το 1649, ενώ ο Λοκ δέχθηκε με ενθουσιασμό την Ενδοξη Επανάσταση (1688-1689), η οποία με τη βοήθεια του προτεστάντη «ξένου» Γουλιέλμου της Οράγγης ανέτρεψε τον καθολικό Αγγλο Ιάκωβο Β'. Ο ιστορικός όμως εδώ κάνει ευρύτερη αναφορά και στις πιο προχωρημένες αντιμοναρχικές και επαναστατικές  αντιλήψεις του Αλγκερνον Σίντνι (1623-1683), ο οποίος εκτελέστηκε για μια απόπειρά του κατά του βασιλιά. Εδώ τελειώνουν οι λεγόμενοι απολίτιστοι εμφύλιοι ως πόλεμοι που ακολουθούσαν το παράδειγμα των εμφυλίων της Ρώμης.

Βία δι' εμφυλίου

Εισερχόμενοι στη νεωτερική εποχή, γίνεται θεμελιώδης η διάκριση μεταξύ εμφυλίων πολέμων και επαναστάσεων. Μέγας καινοτόμος όσον αφορά τις νεωτερικές αντιλήψεις για τη σχέση επαναστάσεων και εμφυλίων είναι ο Ελβετός Εμέρ ντε Βατέλ (1714-1767). Αυτός όριζε τον πόλεμο γενικά ως «εκείνη την κατάσταση κατά την οποία διεκδικούμε το δίκαιό μας διά της βίας». Γι' αυτόν, όταν οι απαιτήσεις ενός μονάρχη γίνονταν αβάστακτες, τότε η μόνη απάντηση ήταν η βία του εμφυλίου. Και αυτός, όπως ο Λοκ και ο Σίντνι, νομιμοποιούσε την έξωθεν επέμβαση σ' έναν εμφύλιο, αφού αυτός χωρίζει ένα έθνος σε δύο έθνη. Να ποιος είναι ο λόγος που κάθε εμφύλιος πόλεμος πρέπει να αντιμετωπίζεται με βάση το Δίκαιο των Εθνών. Ο συγγραφέας στη συνέχεια, αφού αναλύσει τη σκέψη πολλών άλλων στοχαστών, μεταξύ αυτών και του εχθρού της Γαλλικής Επανάστασης Εντμουντ Μπερκ, εξετάζει την Αμερικανική Επανάσταση ως μια τυπικά πρώιμη νεωτερική εξέγερση για φορολογικούς λόγους, η οποία μετατράπηκε σε βρετανικό εμφύλιο και κατέληξε να γίνει «αμερικανικός πόλεμος». Ενώ στη Γαλλική Επανάσταση αυτό που είχε ξεκινήσει σαν επανάσταση είχε μεταλλαχθεί πρώτα σε γαλλικό εμφύλιο και στη συνέχεια σε ευρωπαϊκό.

Ο αμερικανικός εμφύλιος δεν έγινε αμέσως δεκτός ως τέτοιος. Οι κρίσεις γι' αυτόν κινούνταν στο ότι ήταν εξέγερση για μερικούς, ανταρσία για απόσχιση για άλλους ή καθαρός εμφύλιος. Τελικά ο χαρακτηρισμός ενός πολέμου εξαρτάται και από το ποιος είναι ο νικητής. Μόλις το 1907 αναγνωρίστηκε ο «αμερικανικός πόλεμος» ως εμφύλιος και όχι ως εξέγερση ή αποσχιστικός. Ενώ για τους Αφροαμερικανούς ήταν από την πρώτη στιγμή πόλεμος για την κατάργηση της δουλείας. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται εδώ και στις επεξεργασίες του δικηγόρου Φράνσις Λίμπερ, του αξιωματικού του στρατού των ΗΠΑ Χένρι Χάλεκ και στις πρακτικές του Αβραάμ Λίνκολν για τον εκπολιτισμό του αμερικανικού πολέμου, αποκλείοντας την τιμωρία όλων των εξεγερμένων ως εγκληματιών.

Είναι όλοι οι πόλεμοι εμφύλιοι;

Στους εμφυλιοπολεμικούς κόσμους του 20ού και 21ου αιώνα (πρώην Γιουγκοσλαβία, Ιράκ, Συρία, Αφγανιστάν) αυτό που αποκτά κεντρική σημασία είναι το πώς αυτοί μπορούν να αντιμετωπίζονται με βάση το Διεθνές Δίκαιο και με το κατά πόσο είναι θεμιτές οι ξένες επεμβάσεις. Οι ιδέες του Ρολς κατέχουν εδώ κεντρική θέση. Ο συγγραφέας στο τέλος του βιβλίου εξετάζει την «προβοκατόρικη» άποψη που πρώτος έθεσε το 1712 ο  Φρανσουά Φενελόν. Αν δηλαδή στο πλαίσιο ενός κοσμοπολίτικου ιδεώδους είναι όλοι οι πόλεμοι εμφύλιοι. Ενα εξαιρετικά σύνθετο και ωφέλιμο βιβλίο. Εχουμε όμως και εμείς ένα πολύ μεγάλο βιβλίο της ίδιας περίπου θεματικής. Είναι το «Πόλεμος και Δικαιοσύνη» (Πόλις) του Κωνσταντίνου Παπαγεωργίου. Η μετάφραση της Μαργαρίτας Μηλιώνη για την έκδοση του Armitage πιάνει τον ρυθμό του βιβλίου. Μια ακόμη προσεγμένη έκδοση από τις ΠΕΚ.

David Armitage
Εμφύλιοι πόλεμοι
Μτφ. Μαργαρίτα Μηλιώρη
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2020, σ. 407
Τιμή 18 ευρώ