1945: όταν η Ευρώπη ξεκινούσε πάλι

Υπάρχουν πολλά βιβλία που περιγράφουν την Ευρώπη του Μεσοπολέμου και το πώς αυτή οδηγήθηκε στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και βιβλία που αναφέρονται στη μεταπολεμική Ευρώπη, όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά το 1945. Τα πρώτα τελειώνουν στο 1945 και τα δεύτερα αρχίζουν μετά αυτό το έτος. Λίγα όμως είναι αυτά, όπως το παρουσιαζόμενο και το «Γερμανικό φθινόπωρο» (Καστανιώτης, μτφ: Αγγελική Νάτση) του Σουηδού Στιγκ Ντάγκερμαν, που επικεντρώνονται στις εξελίξεις που συνέβησαν κατά τα έτη 1945 (Μπουρούμα) και 1946- 1947 (Ντάγκερμαν). Εξελίξεις που εν πολλοίς οδήγησαν στο θαύμα της ειρηνικής μεταπολεμικής Δυτικής Ευρώπης και στον ολοκληρωτισμό της Ανατολικής του κομμουνιστικού συνασπισμού.

Ο ολλανδός ιστορικός Ιαν Μπουρούμα, γνωστός μας και από το βιβλίο «Δυτικισμός - Η Δύση στα μάτια των άλλων» που το συνυπογράφει με τον Avishai Margalit, γεννήθηκε έξι χρόνια μετά το 1945. Αλλά η ιστορία του πατέρα του, της οικογένειάς του και των ανθρώπων με τους οποίους συζητά ή αναλύει τα λεγόμενά τους, τού δίνει το υλικό για να μας παραδώσει έναν πολυσύνθετο πίνακα των γεγονότων και των ψυχικών διαθέσεων των ανθρώπων που έζησαν το 1945.

Τα συμμαχικά στρατεύματα που έδιωχναν τους ναζί από τις κατακτημένες χώρες, αλλά και από τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας και των αιχμαλώτων πολέμου περίμεναν να συναντήσουν ευγνώμονες ανθρώπους αλλά πολλές φορές ήταν υποχρεωμένα να αντιμετωπίσουν το λεγόμενο «σύμπλεγμα της απελευθέρωσης». Η αγαλλίαση είναι το πρώτο συναίσθημα, ανακατεμένο όμως με την αίσθηση πως οι εξελίξεις αντανακλούν την ήττα των ντόπιων Ολλανδών, Γάλλων ακόμη και Γερμανών από τους «περιποιημένους» Καναδούς ή τους «ψηλούς» Αμερικανούς. Την ίδια στιγμή ένας διάχυτος ερωτισμός εκφραζόταν μέσα από την έκρηξη μουσικών ειδών όπως το σουίνγκ και η τζαζ, απαγορευμένα από τους ναζί. Ερωτισμός που ανιχνευόταν ακόμη και σε περιπτώσεις γυναικών που από τους γερμανούς κατακτητές στράφηκαν στους συμμάχους απελευθερωτές. Οι λόγοι δεν ήταν πάντα αυστηρά οικονομικοί. Οι 277.000 γεννήσεις μέσα στο 1946 είναι ο μεγαλύτερος καταγεγραμμένος αριθμών γεννήσεων στην ιστορία του ολλανδικού έθνους. «Το σεξ δεν ήταν απλώς μια ηδονή, ήταν πράξη αντίστασης στον αφανισμό» (σ. 41).

Αν η αγαλλίαση παρέα με την αίσθηση της ντροπής ήταν τα κυρίαρχα συναισθήματα, η πείνα ήταν η πραγματικότητα. Σε Γερμανία και Ιαπωνία αλλά και στις απελευθερωμένες χώρες σε Ευρώπη και Ασία η πείνα δημιουργούσε ένα ντικενσιανό σκηνικό. Στην Ιαπωνία συναντούσε κανείς ορφανά που έφτιαχναν συμμορίες για να ζήσουν, στη Γαλλία οργίαζε η μαύρη αγορά, στη Γερμανία η αθλιότητα των ερειπίων και της πείνας ονομαζόταν ζωή, αλλά και στο νικηφόρο Λονδίνο τα κουπόνια καθόριζαν το επίπεδο ζωής. Ευτυχώς πάντως αγνοήθηκαν οι τιμωρητικές οδηγίες για τους Γερμανούς και τους Ιάπωνες.

Η εκδίκηση ήταν ένα άλλο ανθρώπινο συναίσθημα, το οποίο πιο πολύ εκφραζόταν από αυτούς που θεωρούσαν ότι είτε ο Θεός είτε η Ιστορία ήταν με το μέρος τους. Η εκδίκηση συνόδευε και τους φτωχούς ρώσους νικητές όταν έβλεπαν πως ακόμη και οι χιλιο-ηττημένοι Γερμανοί ζούσαν σε σχετική πολυτέλεια. Αφορούσε όμως και στρατιώτες που είχαν υποστεί σκληρή μεταχείριση από τους αξιωματικούς τους. Τελικά «η απληστία, η εθνική οργή, ο ταξικός φθόνος, η πολιτική προπαγάνδα, οι νωπές μνήμες των γερμανικών φρικαλεοτήτων - όλα αυτά μαζί όξυναν τον πόθο για εκδίκηση» (σ. 85).

Ο επαναπατρισμός των εκατομμυρίων προσφύγων και εκτοπισμένων ήταν ιδιαιτέρως σκληρός για τους ηττημένους γερμανούς και ιάπωνες στρατιώτες, αλλά και για τα πλήθη των άοπλων Γερμανών και Ιαπώνων - να μην αναφερθούμε και στα εκατομμύρια των γερμανόφωνων. Βεβαίως υπήρχαν οι Ρώσοι και οι Ουκρανοί που δεν ήθελαν να επαναπατριστούν στον Στάλιν. «Επεστράφησαν» στον σίγουρο θάνατο.

Αντίσταση και ενοχή

Πώς όμως μπορούσε να στραγγιστεί όλο το δηλητήριο της ναζιστικής και ιαπωνικής κατοχής; Παρόλο που η αντίσταση έπαιξε μικρό ρόλο στην απελευθέρωση των κατακτημένων χωρών, αυτή δημιούργησε τον μύθο της. Απαραίτητος μύθος για να στραγγιστεί το δηλητήριο από κάθε κατακτημένη χώρα, αλλά και από τις ηττημένες Γερμανία και Ιαπωνία. Μύθος όμως που δεν έφτανε γιατί μπερδευόταν με το αίσθημα της ενοχής νικητών και ηττημένων. Πάντως πολλοί συνεργάτες των ναζί - ιδιαίτερη μνεία γίνεται στους Ελληνες - κατόρθωσαν μέσα στο χάος να ξεπλυθούν. Μάλιστα στη γερμανική σοβιετική ζώνη πολλοί «μικροί» ναζί απορροφήθηκαν στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Στην Ιαπωνία οι μιλιταριστές έγιναν οι αναγκαίοι γραφειοκράτες της επόμενης μέρας.

Η έννομη τάξη δεν μπορούσε να αποτρέψει την αίσθηση της εκδίκησης. Παρά τις αντιρρήσεις του Τσόρτσιλ που ήθελε άμεσες εκτελέσεις των εγκληματιών πολέμου η  σκοπιμότητα των δικών λειτούργησε εν μέρει λυτρωτικά. Βεβαίως «πάρα πολλοί εγκληματίες δεν έπαθαν απολύτως τίποτα, κάποιοι μάλιστα διέπρεψαν επαγγελματικά, ενώ άλλοι με πολύ μικρότερο βαθμό ενοχής τιμωρήθηκαν ως αποδιοπομπαίοι τράγοι» (σ. 231). Μόνο και μόνο όμως το γεγονός ότι οι δίκες συνέβαλαν στο να μάθουμε μέχρι πού μπορεί να φτάσει το κακό, αυτές αποτέλεσαν μια εκπολιτιστική διεργασία.

Διαχρονικό μήνυμα

Οι θεσμοί που αντέχουν

Το αίσθημα που κυριάρχησε στη μεταπολεμική επανεκκίνηση ήταν αυτό που ήθελε ένα «ηλιόλουστο πρωινό» να είναι το μέλλον του κόσμου. Το σύνθημα «ποτέ ξανά» ήταν στα χείλη των περισσοτέρων. Ο πόλεμος άλλαξε τις κοινωνικές και ταξικές ισορροπίες και ανέδειξε τα αιτήματα για μια παιδεία και υγεία για όλους. Και την ίδια στιγμή εμφανίστηκε η ιδέα πως τα εθνικά μεγαλεία μπορούσαν να ανακτηθούν μόνο μέσα σε μια ενωμένη Ευρώπη. Μόνο μετά τη δεκαετία του 1970 άρχισαν να διαβρώνονται τα δυτικοευρωπαϊκά συστήματα πρόνοιας και μόνο σήμερα - συμπληρώνω - δείχνουν να ισχυροποιούνται οι φωνές που αρνούνται την ενωμένη Ευρώπη. Αλλά έτσι και αλλιώς «η ευφορία της απελευθέρωσης μπορεί να ξεθώριασε, όμως πολλοί από τους θεσμούς που καθιερώθηκαν εκείνα τα χρόνια του λαμπρού νέου ξεκινήματος δεν αποξηλώθηκαν και τόσο σύντομα. Μερικοί, καλώς ή κακώς, αντέχουν μέχρι σήμερα» (σ. 267). Πραγματικά ένα ελπιδοφόρο μήνυμα από ένα συναρπαστικό βιβλίο και έναν υπέροχο υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της κοινωνίας της ανεκτικότητας. Τίποτα πιο επίκαιρο.

Ian Buruma
Ετος μηδέν - μια ιστορία του 1945
Μτφ. Γιάννης Αβραμίδης, Θύραθεν, 2019, σελ. 355
Τιμή: 16 ευρώ