Το ποίημα «The Waste Land» του T.S. Eliot είναι ένα από τα ιερά κείμενα του μοντερνισμού και θεωρείται από πολλούς το σημαντικότερο ποίημα της αγγλόφωνης λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, ενώ είχε τεράστια επίδραση στις άλλες ευρωπαϊκές λογοτεχνίες. Στην Ελλάδα η δεξίωσή του υπήρξε μεταφραστική (με περισσότερες από δεκαπέντε μεταφράσεις) αλλά και δημιουργική. Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσεται κυρίως η παράδοση που δημιούργησε το διήγημα του Νάσου Βαγενά «Πάτροκλος Γιατράς ή οι ελληνικές μεταφράσεις της "Ερημης Χώρας"» (α' δημοσίευση 1973), όπου ο ομώνυμος ήρωας «ξαναγράφει» το ποίημα από αριστερή σκοπιά. Οσον αφορά τις νεοελληνικές μεταφράσεις, επισημαίνω μια παραδοξότητα: παρά τις δυσκολίες του εγχειρήματος, που συνίστανται στη δύστροπη και συχνά αινιγματική γραφή του ποιήματος, οι πρώτοι έλληνες μεταφραστές καταπιάστηκαν μαζί του μάλλον αψήφιστα, και μάλιστα δεν διστάζουν να το ομολογήσουν.
Παπατσώνης και Σεφέρης
Ο πρώτος μεταφραστής Τάκης Παπατσώνης («Ο Ερημότοπος», 1933) έγραφε τα εξής στον Νάσο Βαγενά, το 1976, απαντώντας στο επικριτικό σχόλιο για τη μετάφρασή του, το οποίο περιλαμβάνεται στον «Πάτροκλο Γιατρά»: «Οχι μόνο, όπως σωστά λέτε, (η μετάφραση) έγινε πρόωρα, αλλά τραγικά πρόχειρα, ασυγχώρητα. Αν ξέρατε, πώς ήρθε βιαστικός ο Νίκος Καλαμάρης ένα απόγεμα στο σπίτι μου, και όρθιος μου διάβαζε ένα άγνωστό μου κείμενο και με υποχρέωνε στο πόδι να το μεταφράσω για να προφτάσει το τεύχος του Κύκλου» (βλ. Κίρκη Κεφαλέα, «Θέματα Λογοτεχνίας 37», 2008, 84-109).
Ο δεύτερος και γνωστότερος μεταφραστής είναι ο Γιώργος Σεφέρης («Η Ερημη Χώρα», 1936, 1949, 1965, 1973, με επιμέλεια του Γ.Π. Σαββίδη), αλλά λίγοι γνωρίζουν τις «περιπέτειες» της μετάφρασής του. Το 1933, καθώς ετοιμαζόταν να μεταφράσει τη «Waste Land», έγραφε τα εξής: «Δεν ξέρω όσο θα 'πρεπε τ' αγγλικά και την αγγλική λογοτεχνία (…). Είναι tour de force να τη μεταφράσει κανείς· θα το επιδιώξω όμως». Στο «Αρχείο Σεφέρη» στη Γεννάδειο σώζεται ένα γλωσσάρι που κατάρτισε ο ίδιος για τη μετάφραση, από το οποίο προκύπτει ότι τότε οι γνώσεις του δεν υπερέβαιναν το μέσο επίπεδο αγγλομάθειας - αντίθετα με τον αυτοδίδακτο Πάτροκλο Γιατρά, που κατέκτησε την αγγλική γλώσσα και λογοτεχνία μέσα σε λίγους μήνες. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, στο «Γράμμα σ' έναν ξένο φίλο», ο Σεφέρης θα χαρακτηρίσει τη μεταφραστική του προσπάθεια «αρκετά αστόχαστη»· και θα καταλήξει παρακαλώντας να «μην (τον) υποχρεώσουν» να μεταφράσει κάποιο χωρίο του Ελιοτ και παροτρύνοντας τους αναγνώστες να χαρούν την ποίησή του στο πρωτότυπο.
Ο Νάσος Βαγενάς διαπίστωσε ότι στη β' έκδοση της «Ερημης Χώρας» έγιναν «περισσότερες από εξήντα αναθεωρήσεις», ανάμεσά τους «δέκα διορθώσεις πραγματικών λαθών» («Ποίηση και μετάφραση»,1989, 95-100, 107-116). Παρά τις βελτιώσεις που επέφερε ο Σεφέρης το 1949 και το 1965, στην «οριστική έκδοση» παρέμειναν αρκετές αδυναμίες, ανακρίβειες και λάθη, που επισήμανε σε δημοσιεύματά του ο αείμνηστος Ξ.Α. Κοκόλης («Ο μεταφραστής Σεφέρης: αρνητική κριτική», 2001, με επίμετρο επιστολή του Peter Mackridge). Υπάρχουν όμως και άλλες αστοχίες, από τις οποίες αναφέρω ενδεικτικά τις εξής: «Η ταφή του νεκρού» («The Burial of the Dead») αντί «Η ταφή των νεκρών»· «αποστρατεύτηκε» (139 demobbed < demobilized) αντί «απολύθηκε απ' τον στρατό»· «που μάχεται κατά το γυρισμό» (220-221 «that strives homeward») αντί «που αγωνίζεται να επιστρέψει» (πβ. Κύρου («Η Ρημαγμένη Γη»), 1990)· «που παίρνει για παραδοχή την αδιαφορία» (242 «And makes a welcome of indifference») αντί «για αποδοχή»· «πύργοι» (382-383 «towers / tolling reminiscent bells») αντί «καμπαναριά» (Κύρου) κ.ά.
Συμεών Σταμπουλού
Η πιο πρόσφατη μετάφραση του ποιήματος του Ελιοτ έγινε από τον Συμεών Σταμπουλού και τιτλοφορείται «T.S. Eliot, Η Ερημη Γη, προλεγόμενα - μετάφραση - σχόλια, δίγλωσση έκδοση», Αθήνα, Gutenberg 2019. Δυστυχώς ο μεταφραστής δεν φαίνεται να διδάχθηκε ούτε από τις εξομολογήσεις του Παπατσώνη και του Σεφέρη, ούτε από τις κριτικές παρατηρήσεις στη μετάφραση του δεύτερου, ούτε από τη μετάφραση του Κύρου, την οποία συμβουλεύτηκε, ενώ δεν μνημονεύει καμιά από τις νεότερες μεταφράσεις του ποιήματος (1992-2017). Επαναλαμβάνει παλαιότερες αστοχίες και προσθέτει δικές του.
Οσον αφορά την πρώτη κατηγορία, αναφέρω ενδεικτικά ότι ο Σταμπουλού μεταφράζει «Η ταφή του νεκρού», όπως ο Σεφέρης. Το αυτονόητο είναι «Η ταφή των νεκρών», όπως άλλωστε αποδίδεται ο τίτλος στις κύριες ευρωπαϊκές γλώσσες: «des morts», «dei morti», «de los muertos», «der Toten». Το παράδοξο είναι ότι ο Σεφέρης αντέβαλε το 1941 τη μετάφρασή του με τη γαλλική του Jean de Menasce και το 1948 συμβουλεύτηκε τη μετάφραση του Pierre Leyris: και οι δύο γράφουν «L' enterrement des morts». Ο στ. 18 «I read, much of the night» ταλαιπώρησε τον Σεφέρη, που το 1936 τον μετέφρασε ως «Διαβάζω, περισσότερο τη νύχτα» και το 1949 τον διόρθωσε σε «Διαβάζω, σχεδόν όλη νύχτα», αλλά ο Σταμπουλού επανέφερε το λάθος: «Εγώ διαβάζω μες στη νύχτα πιο πολύ». Η μετάφραση «σε μια παλάμη σκόνη («in a handful of dust», 30) δεν βελτιώνει τη σεφερική απόδοση «μέσα σε μια φούχτα σκόνη») και επιπλέον είναι πιθανό ότι εδώ «dust» σημαίνει «χώμα» (Κοκόλης· πβ. «for dust thou art, and unto dust shalt thou return»). Επίσης ο Σταμπουλού ακολουθεί τον Σεφέρη στη μετάφραση του «demobbed» (139) και του «strives homeward» (220-221).
Οσον αφορά τη δεύτερη κατηγορία, είναι ανησυχητικά πολλές οι άστοχες επινοήσεις της νέας μετάφρασης. Ιδού μερικά παραδείγματα. Ακατανόητες αποδόσεις: 80 «From which a golden Cupidon peeped out» = «Εκεί που ανάσταινε το σώμα Ερωτας χρυσός» αντί «Απ' όπου κρυφοκοίταζε ένας χρυσός Ερωτιδέας»· 101 «Filled all the desert with inviolable voice» = «Πλημμύρισε την έρημο στην άσωτη φωνή» αντί «Γέμισε όλη την έρημο με παρθενική φωνή» (πρόκειται για το τραγούδι της Φιλομήλας - αηδονιού)· 324 «After the agony in stony places» = «Μετά την αγωνία των απολιθωμένων» αντί «Μετά την αγωνία σε πετρώδεις τόπους» (η αγωνία είναι μάλλον του Ιησού στη Γεθσημανή· ο «πετρώδης» τόπος είναι βιβλικός που ταίριαξε στο ελιοτικό τοπίο)· 393 «In a flash of lightning»= «Μέσα σε θλάση αστραπής» («flash of lightning» σημαίνει «αστραπή»). Σύγχυση αγγλικών λέξεων: 62 «A crowd flowed over London Bridge, so many» = «Σμάρι λουλούδιζαν στης Λόντρας το γεφύρι, τόσοι πολλοί» αντί «(ξε)χύνονταν» (σύγχυση των «flow» και «flower» ή άστοχο λογοπαίγνιο)· 342 «dry sterile thunder» = «η στέρφα η ατσάλινη βροντή» αντί «βροντή ξερή και στείρα» (σύγχυση των λέξεων sterile και steel;). Ανεπαρκής γνώση της αγγλικής: 93 «on the coffered ceiling = «στο θολωτό ταβάνι» αντί «στη φατνωτή οροφή»· 343 «There is not even solitude in the mountains» = «Κι η ερημιά ούτε κι αυτή δεν είναι στα βουνά» αντί «μοναξιά»· 363 «in a brown mantle» = «σε πέπλο καφετί» αντί «σε καφετί μανδύα»· 408 «the lean solicitor» = «ο κούφιος νομικός» αντί «ο ξερακιανός δικηγόρος». Λάθη και στις δύο γλώσσες: 368-369 «Who are those hooded hordes swarming / over endless plains» = «Τι ορδές ειν' αυτές τυλιγμένες απλώνοντας / Στους απέραντους κάμπους» αντί «ορδές κουκουλωμένες που κατακλύζουν / τις απέραντες πεδιάδες»· 61 «Under the brown fog of a winter dawn» = «Μέσα στο σκούρο μούχρωμα μιας χειμωνιάτικης αυγής» αντί «Μέσα στην καστανόχρωμη ομίχλη» («το μούχρωμα (= σούρουπο) της αυγής» αποτελεί οξύμωρο). Διαφορές κειμένου και μετάφρασης: ο Σταμπουλού δέχεται τη γραφή «hyacinth garden» (37, με μικρό h) αλλά μεταφράζει «από τον κήπο του Υάκινθου» αντί «από τον κήπο με τους υάκινθους». Από τις αστοχίες των σχολίων κορυφαία είναι το «Νίπτρια» αντί «Νίπτρα» (σ. 122).
Συνοψίζω. Η μετάφραση του ποιήματος «The Waste Land» που εκπόνησε ο Συμεών Σταμπουλού παρουσιάζει σοβαρές αδυναμίες που οφείλονται σε ελλιπή εξοικείωση του μεταφραστή με το αγγλικό πρωτότυπο, σε ανεπαρκή γνώση της αγγλικής γλώσσας και σε άγνοια της αναγκαίας κριτικής βιβλιογραφίας. Παρόλο που μνημονεύει τη γερμανική μετάφραση της Eva Hesse, δεν την αξιοποίησε για να ελέγξει την ακρίβεια της δικής του μετάφρασης. Υπάρχουν κάποια όρια στη μετάφραση, η υπέρβαση των οποίων οδηγεί στην κακοποίηση του κειμένου. Ειδικά σε ένα ποίημα όπου ο επαρκής αναγνώστης σταματά, στοχάζεται και νιώθει το νόημα της κάθε λέξης, η μεταφραστική έμπνευση πρέπει να ασκείται με περίσκεψη.
Ο Μιχαήλ Πασχάλης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
T.S. Eliot
Η Ερημη Γη
Προλεγόμενα – μετάφραση – σχόλια Συμεών Γρ. Σταμπουλού, δίγλωσση έκδοση, Αθήνα, Gutenberg 2019, σελ. 139
Τιμή: 12 ευρώ
Έντυπη Έκδοση
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου του tanea.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
