Πρέπει να ξέρουμε να διαβάζουμε τα μαθήματα της Ιστορίας

Εδώ και δύο με τρία χρόνια, οι αναφορές στη δεκαετία του 1930 έχουν επιβληθεί ως ένας τρόπος ερμηνείας της ανόδου των λαϊκιστικών κινημάτων και της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη, καθώς και της ανόδου στην εξουσία «ισχυρών ανδρών» σε πολλές χώρες, με την ανάδυση ενός μοντέλου «ανελεύθερης» δημοκρατίας –το αντίθετο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, με την οποία μεγαλώσαμε εδώ και δεκαετίες.

Και σίγουρα δεν είναι η άφιξη στην εξουσία, στην Ιταλία, μιας ετερόκλητης συμμαχίας αποτελούμενης από ένα ακροδεξιό κόμμα, που δεν τρομάζει με την προσφυγή στη λέξη «φασισμός», και ένα λαϊκιστικό κίνημα νέας γενιάς, αυτής που θα διαψεύσει το ερμηνευτικό αυτό πρίσμα.

Είναι ταυτόχρονα δελεαστικό και απατηλό διότι, όπως έγραφε ο γάλλος συγγραφέας και φιλόσοφος Πολ Βαλερί, η Ιστορία είναι «η επιστήμη των πραγμάτων που δεν επαναλαμβάνονται»… Ο Πολ Βαλερί, που απεβίωσε το 1945, έζησε αυτή την άνοδο των κινδύνων της δεκαετίας του 1930 και την παροξυσμική τους λύση με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Σε ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε την περασμένη χρονιά στη Γαλλία, με τίτλο «Η δεκαετία του 1930, και αν η Ιστορία επαναλαμβανόταν», οι γάλλοι ιστορικοί Πασκάλ Μπλανσάρ και Φαρίντ Αμπντελουαχάμπ καταρτίζουν τον κατάλογο των παραλληλισμών. Αρχής γενομένης από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 1929, η οποία βρίσκει το ταίρι της σε εκείνη του 2008, που επέβαλε τον ζυγό της λιτότητας σε ένα κομμάτι της Ευρώπης∙ τον πόλεμο της Ισπανίας που αντανακλάται στον ρόλο που παίζει εκείνος της Συρίας από το 2011 ως καταλύτης πολλών σύγχρονων γεγονότων (μεταναστευτική κρίση, τρομοκρατία στην Ευρώπη, επιστροφή της Ρωσίας…)∙ ή ακόμη την επωδό της «παρακμής» που τρομάζει ή της «εθνικής ταυτότητας» που κραδαίνουν κάποιοι ως απλό γιατρικό για περίπλοκα ζητήματα. Η ανικανότητα των δημοκρατιών να διατυπώσουν πειστικές απαντήσεις στα λαϊκιστικά συνθήματα έσκαψε τον τάφο τους. Τροφή για σκέψη τη στιγμή που η Ευρωπαϊκή Ενωση εγκαθίσταται σε μια κατάσταση διαρκούς σύγχυσης.

Οι αναφορές αυτές όμως δεν αρκούν για να κάνουν τη δεκαετία του 2010 ένα «ριμέικ» της δεκαετίας του 1930. Λείπουν γεγονότα – κλειδιά που επέφεραν τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, όπως το αίσθημα ταπείνωσης που βίωσαν οι Γερμανοί μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο και πάνω στο οποίο πάτησε ο Χίτλερ για την κατάκτηση της εξουσίας και την ηγεμονική του φιλοδοξία στην Ευρώπη. Ποια θα ήταν σήμερα η κινητήρια δύναμη μιας σύρραξης στην Ευρώπη;

Πρέπει να πάμε να αναζητήσουμε λίγο αργότερα, στη δεκαετία του 1950, καίρια στοιχεία για την περιγραφή του σημερινού πολιτικού και στρατηγικού τοπίου. Η δεκαετία του 1950, όπως εξηγούμε σε ένα βιβλίο το οποίο κυκλοφόρησε λίγο μετά το προηγούμενο από τον Πασκάλ Μπλανσάρ, τον Φαρίντ Αμπντελουαχάμπ και εμένα («Η δεκαετία του 1950: και αν ο Ψυχρός Πόλεμος επαναλαμβανόταν;»), είναι μια περίοδος ανασυγκρότησης του κόσμου γύρω από τα δύο ιδεολογικά μπλοκ της εποχής, το αμερικανικό «στρατόπεδο» και το σοβιετικό «μπλοκ».

Για μία δεκαετία, αυτά τα δύο σύνολα δοκίμασαν τις δυνάμεις τους, απουσία κανόνων παιχνιδιού σε έναν κόσμο νέο, όπως αυτός βγήκε από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μόνο αφού πρώτα γνώρισαν πολλές κρίσεις, κάποιες από αυτές δραματικές, όπως ο πόλεμος της Κορέας, ή δυνητικά τραγικές, όπως η κρίση των πυραύλων της Κούβας το 1962, διαπραγματεύτηκαν αυτές οι δύο υπερδυνάμεις «κανόνες παιχνιδιού», παράγοντας την ισορροπία του τρόμου που κυριάρχησε μέχρι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το 1991. Γνωρίζοντας πως ήταν ικανοί για αμοιβαίως εξασφαλισμένη καταστροφή, οι δύο «μεγάλοι» απαγόρευσαν εαυτούς την απευθείας σύγκρουση, φέρνοντας πολλές έμμεσες διαμάχες.

Ξανά τη δεκαετία του 2010, έχουμε παλιές ή επαν(αναδυόμενες) μεγάλες δυνάμεις, όπως οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Κίνα… και μια απουσία κανόνων παιχνιδιού. Πόσω μάλλον αφού εξελέγη στην Ουάσιγκτον ένας «ταραχοποιός» πρόεδρος, ο οποίος θέλει να δοκιμάσει το πλεονέκτημά του ώστε να επιβάλει έναν διεθνή συσχετισμό δυνάμεων ευνοϊκό προς τις ΗΠΑ πριν να γίνει η Κίνα υπερβολικά ισχυρή.

Αυτό το «μείγμα» της δεκαετίας του 1930 –άνοδος των λαϊκιστικών δυνάμεων –και της δεκαετίας του 1950 –νέοι διεθνείς συσχετισμοί δυνάμεων σε έναν κόσμο χωρίς κανόνες παιχνιδιού –κάνει την εποχή μας ανησυχητική και μπερδεμένη. Ενα άρωμα «déjà vu», αλλά κανένας εύχρηστος «οδηγός χρήσης» ώστε να επιβιώσουμε σε αυτούς τους ταραγμένους καιρούς.

Να διαβάζουμε την Ιστορία ώστε να ανακαλύπτουμε τις παγίδες και τους κινδύνους –και η δεκαετία του 1930 είναι «πλούσια» από αυτή την άποψη -, αλλά να θυμόμαστε πως δεν επαναλαμβάνεται ποτέ ακριβώς με τον ίδιο τρόπο, ώστε να μην επαφιέμεθα σε ήδη γνωστά σενάρια. Αυτή είναι η πρόκληση της εποχής μας: πρέπει να επανεφεύρουμε ένα εγχειρίδιο πνευματικής αυτοάμυνας για τα χρόνια που έρχονται. Είμαστε άραγε έτοιμοι;