Ουτοπία, μύθος, φαντασίωση, οι τρεις αλληλένδετες και αλληλοτροφοδοτούμενες νοηματικές κατηγορίες μέσα από τις οποίες πορεύεται εν πολλοίς η ανθρωπότητα. Χωρίς την ουτοπία, τον μύθο, τη φαντασίωση η ανθρωπότητα θα ήταν ίσως έκθετη, γυμνή στην αδήριτη τραγικότητα του ορθολογισμού και των αντιφάσεων της πραγματικότητας. Στη δύναμη αλλά και στην απελπισία της βαθύτερης γνώσης των αντιφάσεων αυτών η οποία, όπως διδάσκει ο Σοφοκλής, [μπορεί να] προσδιορίζει αναπόφευκτα τη μοίρα. Η ουτοπία, ο μύθος, η φαντασίωση λυτρώνουν ατομικά και συλλογικά υποκείμενα. Θεραπεύουν, καθησυχάζουν, ενίοτε απελευθερώνουν ή καταδυναστεύουν, ειρηνοποιούν ή αιματοκυλούν, τις περισσότερες φορές αντιμάχονται. Ο θρησκευτικός μύθος ή η θρησκευτική φαντασίωση «παραίσθηση»/delusion κατά τη βλάσφημη διατύπωση του R. Dawkins είναι ο πιο ισχυρά θεραπευτικός γι’ αυτό και έχει τόσο εκρηκτική ισχύ. Το δείχνουν οι μέρες αυτές. Είναι βαθιά λυτρωτικός γι’ αυτό και είναι τόσο ακαταμάχητος.

Αλλά και οι κοσμικές ουτοπίες, μύθοι και φαντασιώσεις περίπου τις ίδιες λειτουργίες επιτελούν, τις ίδιες ανάγκες καλύπτουν. Είναι πολλαπλώς ενδιαφέρον ότι η τρέχουσα παγκόσμια πραγματικότητα διαμορφώνεται ουσιαστικά από νέες ουτοπίες, μύθους, φαντασιώσεις. Και δεν είναι μόνο οι ουτοπίες/μύθοι/φαντασιώσεις των ισλαμιστών τζιχαντιστών (ISIS κ.ά.) με τις αιματηρές συνέπειες. Πάρτε τις περιπτώσεις τού πλέον αναπτυγμένου κοσμικού τμήματος της υφηλίου, από τη Βρετανία μέχρι τις ΗΠΑ, όπου ένας μύθος, μια φονταμενταλιστική φαντασίωση διαμορφώνει κατά βάση τις εξελίξεις. Στην περίπτωση της Βρετανίας η χώρα οδηγείται σε έξοδο από την Ευρωπαϊκή Ενωση (Brexit) για μια «μεγαλοπρεπή φαντασίωση». Τη φαντασίωση ότι μπορεί να ξαναγίνει και πάλι η μεγάλη Αυτοκρατορία, η παγκόσμια δύναμη. Ενα σημαντικό μέρος του Συντηρητικού Κόμματος και της βρετανικής ελίτ πιστεύει βαθιά σε αυτή τη φαντασίωση. Ο υπουργός Εξωτερικών Μπόρις Τζόνσον συνηθίζει να λέει ότι «ο κόσμος δεν βλέπει τη Βρετανία μέσα από το πρίσμα της Ευρωπαϊκής Ενωσης αλλά μέσα από τον ρόλο της ως παγκόσμιας δύναμης». Και βεβαίως αν έχεις αυτή τη φαντασίωση, δύσκολα μπορείς να συμβιβαστείς με το πλαίσιο της ΕΕ. Και όπως συμβαίνει με όλες τις φαντασιώσεις, η διάψευση είναι αναπόφευκτη, αν και με μεγάλο κόστος. Η Βρετανία «έχασε μια αυτοκρατορία, αλλά ακόμη ψάχνει να βρει τελικά έναν ρόλο». Και τώρα τον αναζητεί στις φαντασιώσεις.

Στην περίπτωση των ΗΠΑ, ο εκκεντρικός Ντόναλντ Τραμπ έφτασε στον Λευκό Οίκο πάνω στην άλλη μεγαλοπρεπή φαντασίωση ότι, δηλαδή, «η Αμερική μπορεί να γίνει μεγάλη ξανά» (America great again). Με μια άρνηση της πραγματικότητας, δηλαδή, που λέει ότι οι ΗΠΑ θα πρέπει να συνυπάρξουν ως δύναμη μέσα σε ένα πολυμερές παγκόσμιο σύστημα με άλλες δυνάμεις (Κίνα, Ρωσία, ΕΕ κ.ά.) και με τους διεθνείς θεσμούς (ΟΗΕ, ΝΑΤΟ, ΠΟΕ κ.ά.). Η εθνικιστική φαντασίωση της επιστροφής στην αμερικανική ηγεμονία των προηγούμενων δεκαετιών μπορεί να είναι εξόχως απλοϊκή, δεν παύει όμως να δημιουργεί δυναμική έστω κι αν αποδειχθεί τελικά ζημιογόνος (παρότι η περίπτωση της Συρίας δείχνει ότι ο Τραμπ ίσως έχει αρχίσει να καταλαβαίνει κάτι).

Δύο άλλοι πολιτικοί ηγέτες, Βλαντίμιρ Πούτιν (Ρωσία) και Ταγίπ Ερντογάν (Τουρκία) κινούνται από ανάλογες «μεγαλοπρεπείς φαντασιώσεις» –τις φαντασιώσεις του «μεγαλοϊδεατισμού». Είναι οι περιπτώσεις – μύθοι των (δήθεν) ισχυρών ηγετών που υποτίθεται οδηγούν σε «μεγάλα επιτεύγματα», ενώ η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι καταλήγουν σε παταγώδεις αποτυχίες (Α. Brown, «The Myth of the Strong Leadership», Λονδίνο, 2014).

Η φαντασίωση των εθνολαϊκιστών είναι μια ακόμη ισχυρή παθογένεια των ημερών. Φαντασιώνονται την επιστροφή στην αχαλίνωτη, ανταγωνιστική κυριαρχία του εθνικού κράτους, παραβλέποντας τις «αλληλεξαρτήσεις» που καθιστούν το εθνικό κράτος ανήμπορο σήμερα να επιλύσει προβλήματα, να αντιμετωπίσει προκλήσεις, να διαχειριστεί κρίσεις από μόνο του.

Δεν χρειάζεται βεβαίως να αναφερθούμε ειδικότερα στην ελληνική διαχρονική αριστερή φαντασίωση και στις καταστροφικές συνέπειές της.

Το πλέον αξιοσημείωτο είναι ότι από τους μεγάλους παγκόσμιους πρωταγωνιστές, Ευρωπαϊκή Ενωση, Ιαπωνία και Κίνα εμφανίζονται να αντιστέκονται στη σαγήνη της ουτοπίας, του μύθου, της φαντασίωσης.

Τελευταία Νέα