Οι τρεις αλχημιστές: Οι κεντρικοί τραπεζίτες που έσβησαν τη φωτιά

Τα BlackBerrys άρχισαν να χτυπούν την ώρα που ξεκινούσε το δείπνο στο Παλάσιο ντα Μπακαλόα, μια έπαυλη του 15ου αιώνα έξω από τη Λισαβώνα. Οι 21 άνδρες και μία γυναίκα που είχαν την ευθύνη να χαράξουν την οικονομική πορεία της Ευρώπης βρήκαν εντυπωσιακές ειδήσεις στα κινητά τους, εκείνο το βράδυ της 6ης Μαΐου 2010.

Στην άλλη άκρη του Ατλαντικού το αμερικανικό Χρηματιστήριο κατέρρεε. Μέσα σε 15 λεπτά ο δείκτης Ντάου Τζόουνς είχε χάσει σχεδόν 1.000 μονάδες. Αργότερα θα ονομαζόταν flash crash και θα αποδιδόταν σε περίεργους τεχνικούς παράγοντες. Εκείνη τη στιγμή όμως φάνηκε ως κίνδυνος. Τα όσα συνέβησαν τις επόμενες τρεις ημέρες και τέσσερις νύχτες, τον Μάιο του 2010, είναι ουσιώδη για να κατανοήσουμε τη δυσχερή θέση στην οποία βρίσκεται ακόμη ο κόσμος. Εκείνη τη στιγμή οι μεγάλες δυτικές κεντρικές τράπεζες και οι ηγέτες τους –ο Μπεν Μπερνάνκι στις ΗΠΑ, ο Μέρβιν Κινγκ της Τράπεζας της Αγγλίας και ο Ζαν-Κλοντ Τρισέ της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) –έλαβαν μια σειρά αποφάσεων που διαμόρφωσαν την παγκόσμια οικονομία. Εριξαν τρισεκατομμύρια δολάρια, λίρες και ευρώ, προσπαθώντας να περιορίσουν τη ζημιά. Εκαναν πολλά λάθη, κάποια από αυτά κοστοβόρα. «Προστάτευσαν όμως τον κόσμο από μια καταστροφική οικονομική κατάρρευση, όπως εκείνη που επέτρεψαν οι προκάτοχοί τους οκτώ δεκαετίες αργότερα», γράφει ο δημοσιογράφος της «Ουάσιγκτον Ποστ» Νιλ Ιργουιν, «στήνοντας το σκηνικό για την άνοδο των Ναζί και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου».

Λισαβώνα, 6 Μαΐου 2010

Στη Λισαβώνα οι ευρωπαίοι ηγέτες προχώρησαν κανονικά στο δείπνο, καθώς δεν μπορούσαν να μιλήσουν ανοιχτά μπροστά στους πορτογάλους αξιωματούχους και στις συζύγους τους. Τα είπαν αργότερα, σε μια υπόγεια αίθουσα συσκέψεων. Η ευρωζώνη κινδύνευε. Οι επενδυτές έχαναν γοργά την εμπιστοσύνη ότι τα χρήματα που δανείστηκαν κάποιες από τις 16 χώρες θα ξεπληρώνονταν.

Μόλις το προηγούμενο Σαββατοκύριακο οι ευρωπαίοι ηγέτες και το ΔΝΤ είχαν ανακοινώσει ένα πρόγραμμα διάσωσης της Ελλάδας ύψους 110 δισ. ευρώ. Ομως αυτό δεν σταμάτησε τη μαζική πώληση ελληνικών ομολόγων στις διεθνείς αγορές και το επιτόκιο δανεισμού είχε φθάσει στο 7,6%. Ο πανικός εξαπλωνόταν γρήγορα –επόμενες χώρες ήταν η Ιρλανδία και η Πορτογαλία, και μετά η Ισπανία και η Ιταλία. Η ψυχολογία στις αγορές ήταν κακή και αυτό έκανε απειλητικό το κόστος δανεισμού για όλη την Ευρώπη.

Στην υπόγεια αίθουσα συσκέψεων ακούστηκε μία πρόταση: «Πρέπει να αγοράσουμε κρατικά ομόλογα». Ηταν ο Αξελ Βέμπερ, επικεφαλής της γερμανικής Μπούντεσμπανκ, που πρότεινε να παρέμβει η ΕΚΤ και να αγοράσει ομόλογα της Ελλάδας και άλλων χωρών με πρόβλημα. Πολλοί από τους παρισταμένους έμειναν έκπληκτοι –όχι τόσο για την πρόταση όσο για το ποιος την έκανε.

Ο Βέμπερ και η Μπούντεσμπανκ ήταν μέχρι εκείνη τη στιγμή οι πιο επίμονοι υπερασπιστές της νομισματικής ορθοδοξίας στην ευρωζώνη –προστάτες της ιδέας ότι η Κεντρική Τράπεζα δεν πρέπει ποτέ να χρηματοδοτεί κυβερνήσεις. Οι μνήμες της δεκαετίας του ’20, όταν ο πληθωρισμός εξαφάνισε την αξία των καταθέσεων, είναι βαθιά χαραγμένη στη γερμανική ψυχή. Ο Βέμπερ, στο τιμόνι της Μπούντεσμπανκ, είχε την ευθύνη να εξασφαλίσει ότι κάτι τέτοιο δεν θα ξανασυμβεί ποτέ.

Τώρα όμως πρότεινε μια σχετική ευελιξία. Η ΕΚΤ δεν θα χρηματοδοτούσε κυβερνήσεις απευθείας, αλλά θα παρενέβαινε στρατηγικά στις αγορές για να αποφευχθεί η κατάρρευση του ευρώ λόγω ανεύθυνης σπέκουλας, υποστήριξε. Η ΕΚΤ θα έκανε στοχευμένες παρεμβάσεις στις αγορές ομολόγων ενώ θα αντλούσε αντίστοιχα χρηματικά ποσά από το τραπεζικό σύστημα, ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος του πληθωρισμού.

Η συνάντηση διαλύθηκε και όλοι πήγαν στα κρεβάτια τους. Το πρωί της Παρασκευής 7 Μαΐου ο Βέμπερ ξύπνησε και είχε αλλάξει γνώμη. Στην τρίωρη πτήση από τη Λισαβώνα στη Φρανκφούρτη έγραψε ένα e-mail: εάν η ΕΚΤ αγόραζε κρατικά ομόλογα χωρίς να έχουν δεσμευθεί οι κυβερνήσεις να στηρίξουν η μία την οικονομία της άλλης, η Κεντρική Τράπεζα θα κατέληγε να είναι υπεύθυνη για την οικονομική ευμάρεια της Ευρώπης. Οι αγορές θα παραβίαζαν το πνεύμα της συνθήκης που δημιούργησε την Κεντρική Τράπεζα. Εάν το ΔΣ ψήφιζε υπέρ της αγοράς ομολόγων, συνέχιζε ο Βέμπερ, ήθελε να μάθουν όλοι ότι διαφωνεί. Ο Βέμπερ έστειλε το e-mail στα 22 μέλη του ΔΣ μόλις προσγειώθηκε στη Φρανκφούρτη.

Ουάσιγκτον, 6 Μαΐου

Ο Τίμοθι Γκάιτνερ, τότε υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ, έφθασε στο γραφείο του στις 7 το πρωί και τις 15 ώρες που ακολούθησαν είχε πολλές δουλειές: κατάθεση στην επιτροπή για την οικονομική κρίση, τρεις συναντήσεις στον Λευκό Οίκο –οι δύο με τον Πρόεδρο Ομπάμα –και τηλεφωνικές επαφές με τον επικεφαλής της Ομοσπονδιακής Τράπεζας Μπερνάνκι, τον διοικητή της Τράπεζας της Αγγλίας Κινγκ και τον Τρισέ.

Το μήνυμα του Γκάιτνερ προς τους Ευρωπαίους ήταν απλό: η κατάσταση χειροτερεύει. Ηρθε η ώρα να παρέμβει η ΕΚΤ για να προλάβει την κατάρρευση. Εκείνη τη ημέρα οι Βρετανοί προσέρχονταν στις κάλπες και έδιωξαν το Εργατικό Κόμμα από την εξουσία έπειτα από 13 χρόνια. Οι Συντηρητικοί δεν κέρδισαν την πλειοψηφία και έτσι προχώρησαν σε συνεργασία με τους Φιλελεύθερους Δημοκράτες για τον σχηματισμό κυβέρνησης. Στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων μια φωνή κυριάρχησε των υπολοίπων: εκείνη του διοικητή της Τράπεζας της Αγγλίας Μέρβιν Κινγκ, που επέμενε τους τελευταίους μήνες ότι η Βρετανία πρέπει να περιορίσει το τεράστιο έλλειμμα του προϋπολογισμού της με κάθε τίμημα, ακόμη και με αυστηρή λιτότητα.

Ετσι, καθώς το μοιραίο Σαββατοκύριακο πλησίαζε και παιζόταν το οικονομικό μέλλον της Ευρώπης, το ίδιο συνέβαινε με τη Βρετανία και τις ΗΠΑ.

Βρυξέλλες, 7 Μαΐου

Καθώς ο Βέμπερ έγραφε το e-mail καθ’ οδόν προς Φρανκφούρτη, ο Τρισέ κατευθυνόταν στις Βρυξέλλες για να συναντηθεί με τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και να τους πείσει ότι η συμφωνία για την Ελλάδα όπως είχε επιτευχθεί το προηγούμενο Σαββατοκύριακο δεν ήταν αρκετή.

Πολλοί από τους ηγέτες της Ευρώπης έδειξαν να μην κατανοούν τον κίνδυνο. Ο Τρισέ παρουσίασε ένα γράφημα που έδειχνε τις πωλήσεις ευρωπαϊκών ομολόγων οι οποίες είχαν αυξηθεί τις τελευταίες ημέρες. «Κάποιοι από εσάς συμπεριφέρθηκαν ακατάλληλα και δημιούργησαν μια κατάσταση που κάνει τις χώρες σας και κατ’ επέκταση και την Ευρώπη ευάλωτες», τους είπε. «Τώρα πρέπει να αναλάβετε υποχρεώσεις».

Τι είχε στο μυαλό του; Μια αξιόπιστη δέσμευση ότι οι κυβερνήσεις της Ευρώπης θα συντάσσονταν και θα δρούσαν συλλογικά ώστε να εξασφαλίσουν πως καμία χώρα δεν θα αδυνατούσε να πληρώσει τα χρέη της. Ο Τρισέ ήταν σίγουρος ύστερα από τη συνάντηση της Λισαβώνας ότι είχε τις ψήφους στο ΔΣ της ΕΚΤ ώστε να αρχίσει η αγορά ομολόγων. Ομως αυτό δεν προσέφερε μόνιμη λύση στο δίλημμα της Ευρώπης. Επρεπε να χρησιμοποιήσει την πιθανότητα της αγοράς ομολόγων από την ΕΚΤ ως καρότο, μια ανταμοιβή για τις κυβερνήσεις εάν δρούσαν αποφασιστικά.

Βασιλεία, 8 Μαΐου

Την επόμενη ημέρα, Σάββατο, οι κεντρικοί τραπεζίτες έφθασαν κουρασμένοι από όλα τα σημεία της Γης, κουβαλώντας πάκους χαρτιών στην ελβετική πόλη όπου συναντιούνται έξι φορές τον χρόνο. Οι συνομιλίες γίνονται σε ένα κτίριο σαν πύργο που γράφει στην είσοδο Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών και στην ουσία είναι η κεντρική τράπεζα των κεντρικών τραπεζών. Εδώ ο Τρισέ, ο Βέμπερ και άλλοι επί ώρες διαπραγματεύονταν το πόσο μακριά ήταν πρόθυμοι να φθάσουν για να σώσουν την Ευρώπη.

Το βράδυ της Κυριακής, σε ένα από τα πιο exclusive δείπνα στον πλανήτη, παρευρέθησαν οι πιο ισχυροί τραπεζίτες του κόσμου: ο πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ (Fed), ο πρόεδρος της ΕΚΤ και οι επικεφαλής των κεντρικών τραπεζών της Ιαπωνίας, της Βρετανίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, του Καναδά, της Ελβετίας και από το 2009 της Κίνας, της Ινδίας, της Βραζιλίας και του Μεξικού.

Την ίδια ώρα στις Βρυξέλλες υπήρχε συνάντηση των υπουργών Οικονομικών. Ο αντιπρόεδρος της ΕΚΤ Λουκάς Παπαδήμος, που αργότερα θα γινόταν πρωθυπουργός της Ελλάδας, ήταν εκεί, παρακολουθούσε τις συνομιλίες και ενημέρωνε τηλεφωνικά τον Τρισέ στη Βασιλεία. Μια τηλεδιάσκεψη συνέδεσε τους υπουργούς Οικονομικών σε διάφορες πρωτεύουσες, μεταξύ των οποίων το Λονδίνο, η Ουάσιγκτον και το Τόκιο. Στην αρχή η συζήτηση αφορούσε τη δημιουργία ενός Ταμείου περίπου 60 δισ. ευρώ, όμως ο Γκάιτνερ τούς τόνισε ότι χρειάζονται τουλάχιστον τα δεκαπλάσια χρήματα. Και εκείνοι δύσθυμα συμφώνησαν να εργαστούν για ένα μεγαλύτερο πακέτο.

Ουάσιγκτον, 8 Μαΐου

Ο Μπεν Μπερνάνκι είχε στείλει στη Βασιλεία τον αντιπρόεδρό του Ντόναλντ Κον, διότι είχε αναλάβει την υποχρέωση να μιλήσει στο πανεπιστήμιο της πατρίδας του, της Νότιας Καρολίνας. Την ώρα που τελείωνε, ενημερώθηκε για ένα επείγον μήνυμα του διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας της Ιταλίας Μάριο Ντράγκι, ο οποίος πρότεινε ένα κοινό ανακοινωθέν που θα έλεγε: «Οι μεγάλες κεντρικές τράπεζες είναι έτοιμος να χορηγήσουν στο οικονομικό σύστημα επαρκή και άμεση ρευστότητα για τις επόμενες ημέρες». Οι Ευρωπαίοι σκόπευαν να αντιδράσουν και ήθελαν να κάνουν το ίδιο και οι Αμερικανοί.

Το πιο χρήσιμο όπλο που είχαν οι Αμερικανοί στο οικονομικό οπλοστάσιό τους ήταν εκείνο που είχαν χρησιμοποιήσει στις αρχές. Η Fed είχε δανείσει μεγάλα ποσά –έως και 530 δισ. δολάρια το 2008 –στην ΕΚΤ και σε άλλες κεντρικές τράπεζες, οι οποίες με τη σειρά τους τα δάνειζαν στις τράπεζες των χωρών τους. Μήπως θα χρειαζόταν να επαναληφθεί κάτι τέτοιο για να αντιμετωπιστεί το νέο κύμα της κρίσης; Ο Μπερνάνκι κάλεσε έκτακτη τηλεδιάσκεψη της Επιτροπής Ανοικτής Αγοράς της Fed (που καθορίζει τη νομισματική πολιτική των ΗΠΑ) για το πρωί της Κυριακής, όπου αποφασίστηκε να ανοίξουν και πάλι τα δάνεια, υπό τον όρο ότι οι Ευρωπαίοι θα συμφωνούσαν να κάνουν και αυτοί δραστικές κινήσεις.

Βασιλεία, 9 Μαΐου

Την Κυριακή το απόγευμα ο Τρισέ συγκαλεί και πάλι Διοικητικό Συμβούλιο για να αποφασιστούν τα όσα συζητήθηκαν το βράδυ της Πέμπτης στη Λισαβώνα. Ο Τρισέ ήταν υπέρ της στοχευμένης αγοράς ελληνικών, ιρλανδικών και πορτογαλικών ομολόγων προκειμένου να μειωθούν τα επιτόκια δανεισμού των χωρών αυτών, ενώ την αντίθεσή τους εξέφρασαν ο Βέμπερ, ο Γιούργκεν Σταρκ, μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΚΤ, και ο Νουτ Βέλινκ της ολλανδικής Κεντρικής Τράπεζας. Στο τέλος αποφασίστηκε η αγορά ομολόγων, καθώς και το να μείνει μυστική η απόφαση αυτή από τους υπουργούς Οικονομικών και τους αρχηγούς των κρατών έως ότου καταλήξουν σε δική τους συμφωνία, διότι εάν μάθαιναν πως η ΕΚΤ θα παρενέβαινε θα αισθάνονταν λιγότερη πίεση να δράσουν.

Βρυξέλλες, 9-10 Μαΐου

Εκείνο το απόγευμα στις Βρυξέλλες οι συνομιλίες προχωρούσαν αργά. Ο Σόιμπλε ήταν άρρωστος, έπρεπε να φθάσει αντικαταστάτης του και όταν ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις έγινε προφανές ότι Γάλλοι και Γερμανοί διαφωνούσαν. Τελικά συμφώνησαν σε μια διάσωση ύψους 440 δισ. ευρώ, με το ΔΝΤ να υπόσχεται άλλα 250 δισ., γεγονός που βοήθησε να πεισθούν οι Γερμανοί ότι θα επιβάλλονταν πολύ αυστηροί όροι περικοπών στους προϋπολογισμούς όσων κρατών έπαιρναν αυτά τα χρήματα. Στις 3.15 τα ξημερώματα οι υπουργοί Οικονομικών ανακοίνωσαν τη συμφωνία τους. Η ΕΚΤ ακολούθησε με μια ανακοίνωση, όπως και η Fed και οι άλλες κεντρικές τράπεζες που συμμετείχαν.