Η ληξιαρχική πράξη γέννησης της Τράπεζας της Αγγλίας φέρει την απατηλή ονομασία Tonnage Act – Νόμος για το τονάζ -, η οποία αποτελεί αναφορά σ’ έναν φόρο για τα πλοία που, μαζί μ’ έναν φόρο στην μπίρα και στα οινοπνευματώδη, θα χρηματοδοτήσουν την αποπληρωμή των τόκων ενός δανείου προς το Στέμμα. Η ανώνυμη εταιρεία Governor and Company of the Bank of England, η οποία ιδρύεται το 1694, δεν είναι παρά μια πραγματιστική απάντηση στο επανερχόμενο ζήτημα της χρηματοδότησης του πολέμου. Και ουδείς γνωρίζει ότι πρόκειται να γίνει μία από τις κύριες κεντρικές τράπεζες του κόσμου, η πρώτη που άξιζε αυτό τον τίτλο.
Στα τέλη του αιώνα ο βρετανικός στόλος ακολουθεί από κοντά τους Ισπανούς και τους Πορτογάλους στην Αμερική και στην Καραϊβική. Η Αγγλική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών, η οποία ιδρύθηκε στα 1600, δυσκολεύει τη ζωή της ολλανδικής ομολόγου της στην Ασία. Τα πράγματα κινούνται αναλόγως στο πολιτικό επίπεδο. Η δυναστεία των Στιούαρτ, που ανεβαίνει στην εξουσία το 1603, αντιμετωπίζεται με επιφυλακτικότητα λόγω των αυταρχικών της τάσεων και των σχέσεών της με καθολικούς. Μια επανάσταση καταλήγει στον αποκεφαλισμό του Καρόλου Α’, το 1649, και φέρνει τον Κρόμγουελ στην εξουσία. Μετά την επιστροφή των Στιούαρτ στον θρόνο, το 1660, μια άλλη επανάσταση, πιο ειρηνική, εκθρονίζει τον Ιάκωβο Β’, το 1689, προς όφελος της κόρης του Μαρίας και του συζύγου της, του ηγεμόνα της Ολλανδίας Γουλιέλμου της Οράγγης. Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων (Bill of Rights), που υπογράφηκε απ’ αυτόν την ίδια χρονιά, καθιερώνει μια μορφή συνταγματικής μοναρχίας.
Είναι ένας αιώνας ευρωπαϊκών συγκρούσεων. Προτού αποκτήσει ολλανδό μονάρχη, η Αγγλία διεξήγαγε τρεις πολέμους εναντίον της Ολλανδίας και η έλευση του Γουλιέλμου την παρασύρει στον πόλεμο της Λίγκας της Αυγούστας (Αουγκσμπουργκ) που τη φέρνει αντιμέτωπη με τη Γαλλία ώς το 1697. Ολα αυτά κοστίζουν πολύ ακριβά και η πίστωση της μοναρχίας εξαντλείται.
Ο Κάρολος Α’ και ο Κάρολος Β’ χρειάσθηκε να καταφύγουν σε τεχνάσματα, ο πρώτος κατάσχοντας 130.000 λίβρες χρυσού (περίπου 59 τόνοι) που είχαν καταθέσει ιδιώτες στον Πύργο του Λονδίνου (στον οποίο στεγάζεται το Μέγαρο των Νομισμάτων), ο δεύτερος κηρύσσοντας στάση πληρωμών σ’ ένα μέρος του χρέους του το 1672, αφού πρώτα επιχείρησε να πουλήσει στον Λουδοβίκο ΙΔ’ το γεγονός ότι ασπάσθηκε τον καθολικισμό. Ομως η νέα εξουσία έχει ένα πλεονέκτημα: η ενίσχυση των δικαιωμάτων του Κοινοβουλίου ενισχύει την αξιοπιστία της. Δανείζοντας κανείς στο κράτος έχει να κάνει με έναν θεσμό που μπορεί να επιβάλλει φόρους.
Ο πλούτος δεν λείπει σ’ ένα νησί στο οποίο συγκλίνουν τα έσοδα από τα ασιατικά εμπορικά κέντρα, τις αμερικανικές αποικίες και ένα διεθνές εμπόριο που ανθεί, χωρίς να λογαριάσουμε τα έσοδα από το δουλεμπόριο, που βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη. Το εμπόριο διεξάγεται με σύγχρονες νομικές μορφές, όπως η ανώνυμη εταιρεία. Ομως το χρήμα δεν ακολουθεί. Πολλοί αφαιρούν μέταλλο από τα χρυσά και ασημένια νομίσματα, φτάνουν ακόμη και να τα λειώνουν στο εξωτερικό, όπου η αξία του μετάλλου τους υπερβαίνει την ονομαστική τους.
Στην κατάσταση αυτή, όσοι έχουν την τύχη να διαθέτουν νομίσματα προτιμούν να τα καταθέτουν σε ασφαλές μέρος. Αφού ο Πύργος του Λονδίνου δυσφημίστηκε μετά την κίνηση του Καρόλου Α’, στράφηκαν στους χρυσοχόους. Οι τελευταίοι εκτελούν ολοένα και περισσότερο χρέη τραπεζιτών, εκδίδοντας πιστοποιητικά κατάθεσης ή πραγματοποιώντας πληρωμές συναλλαγματικών των πελατών τους. Αυτές οι πληρωτέες με εντολή συναλλαγματικές χρησιμοποιούνται ως χρήμα σε ολοένα και περισσότερες συναλλαγές, χωρίς να είναι βέβαιο πως υπάρχει πάντα διαθέσιμη η αξία τους σε ρευστό. Οι χρυσοχόοι δέχονται, εξάλλου, κατηγορίες ότι αφαιρούν μέταλλο από τα νομίσματα και ότι, όταν δίνουν πιστώσεις, επιβάλλουν τοκογλυφικούς τόκους.
Η αταξία αυτή θα μπορούσε να ελεγχθεί, λένε πολλοί δημοσιολόγοι, με τη δημιουργία μιας δημόσιας τράπεζας παρόμοιας με αυτές που υπάρχουν στην Ισπανία, στη Γένοβα, στη Βασιλεία, στο Αμστερνταμ, στο Αμβούργο, στο Ντελφτ ή στη Νυρεμβέργη. Οταν ο Γουλιέλμος και η Μαρία ανακοινώνουν πως θέλουν να συγκεντρώσουν 1,5 εκατομμύριο ασημένιες λίρες για να χρηματοδοτήσουν τον πόλεμο, ο υπουργός Οικονομικών δέχεται 70 προτάσεις, ανάμεσα στις οποίες να οργανώσει λαχειοφόρο αγορά. Επικρατεί η πρόταση ενός σκωτσέζου εμπόρου που πλούτισε στις αποικίες, του Γουίλιαμ Πάτερσον. Προτείνει να συγκεντρωθούν 1,2 εκατομμύρια λίρες από το κοινό και τα υπόλοιπα να αντληθούν από την πώληση εισοδημάτων. Για τη γενναιοδωρία τους, οι δανειστές θα λάβουν το δικαίωμα να ασκούν μια τραπεζική δραστηριότητα με τη μορφή μιας ανώνυμης εταιρείας, ως κεφάλαιο της οποίας θα χρησίμευαν οι συνδρομές για την εγγραφή τους. Η πρόταση γίνεται αποδεκτή και η εξυπηρέτηση αυτού του νέου χρέους εξασφαλίζεται με τον Νόμο για το τονάζ.
Ετσι πραγματοποιείται μια ωραία επιχείρηση νομισματικού πολλαπλασιασμού: τα νομίσματα που συγκεντρώνονται για το δάνειο παραμένουν στα χρηματοκιβώτια της τράπεζας, η οποία δίνει στο Στέμμα το αντίστοιχό τους σε μεταβιβάσιμα χαρτονομίσματα με τη σφραγίδα της. Το Στέμμα τής επιστρέφει με τη σειρά του επίσης μεταβιβάσιμες αναγνωρίσεις του χρέους του.
Στην αρχή τα χαρτονομίσματά της κυκλοφορούν σε ανταγωνισμό με αυτά των χρυσοχόων και των τραπεζιτών και το ειδικό καθεστώς της τράπεζας διαμορφώνεται μόνον έπειτα από νέες πιστώσεις, που δικαιολογούν την ανανέωση του προνομίου της. Σταδιακά η θέση της Τράπεζας της Αγγλίας ενισχύεται. Οι άλλοι τραπεζίτες ανοίγουν σ’ αυτήν λογαριασμούς και της εμπιστεύονται τα αποθέματά τους σε χρυσό. Σιγά σιγά τα χαρτονομίσματά της εξαφανίζουν τα άλλα.
Παράλληλα το δημόσιο χρέος ανεβαίνει από 1 εκατ. λίρες το 1668 σε 133 εκατ. το 1766. Την εποχή εκείνη ουδείς οίκος αξιολόγησης συγκινείται – πρέπει να πούμε πως οι φόροι αυξάνονται επίσης. Οι δαπάνες του κράτους προκαλούνται από τους πολέμους, αλλά αυτοί χρησιμεύουν ώστε να δημιουργηθεί ένας ισχυρός στόλος και να αναπτυχθούν οι εσωτερικές ποτάμιες οδοί, ευνοώντας έτσι μια οικονομική ανάπτυξη που με τη σειρά της χρηματοδοτεί την αύξησή τους και δίνει στη Βρετανία το προβάδισμα στη Βιομηχανική Επανάσταση.
Αύριο: Τα δάνεια και η Γαλλική Επανάσταση
