Διανοούμενος, ισότιμα Έλληνας και Ευρωπαίος

ΣΤΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΠΟΥ ΣΥΝΕΤΑΞΕ ΑΠΟ
ΤΟ 1941 ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ, Ο
ΖΗΣΙΜΟΣ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ ΑΠΟΤΥΠΩΣΕ ΤΗ
ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ
ΠΟΡΕΙΑ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ
ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΤΟΥ ΜΕ ΚΕΙΜΕΝΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ
ΚΑΙ ΙΔΕΕΣ
Με τον επιβλητικής έκτασης τόμο των Collectanea ο Ζήσιμος Λορεντζάτος (1915-2004), ένας από τους σημαντικότερους κριτικούς και στοχαστές της γενιάς του 1930 (υπήρξε επίσης ποιητής και μεταφραστής), μας κληροδοτεί ένα είδος πνευματικής διαθήκης που συμπληρώνει την κύρια συγγραφική του προσφορά, το κριτικο-δοκιμιογραφικό έργο του, συγκεντρωμένο στην τρίτομη έκδοση των Μελετών (οι δύο πρώτοι τόμοι εκδόθηκαν το 1994 και επανακυκλοφόρησαν μαζί με τον τρίτο τόμο το 2007 σε συνέκδοση του Δόμου και του Μουσείου Μπενάκη). Έκανα λόγο για πνευματική διαθήκη, καθώς ο ίδιος ο συγγραφέας είχε ρητά αποφασίσει τα Collectanea να εκδοθούν ύστερα από τον θάνατό του.

Τα συνολικά 1.210 αριθμημένα σημειώματα που συλλέγονται στον τόμο φαίνονται εκ πρώτης όψεως γραμμένα στις ανάπαυλες του «επίσημου» συγγραφικού έργου του Λορεντζάτου, ουσιαστικά όμως πρόκειται για εξίσου ενδιαφέροντα κείμενα, επειδή όχι μόνο αναπτύσσουν έναν πολυσύνθετο διάλογο με τα υπόλοιπα γραπτά του συγγραφέα αλλά και φωτίζουν ή και συμπληρώνουν διάφορες όψεις του ανθρώπου, του κριτικού και του διανοούμενου, που επισκιάζονται στο «επίσημο» έργο του.

Η έκταση των σημειωμάτων κυμαίνεται ανάμεσα σε λιγοστές αράδες και μερικές σελίδες. Δεν φέρουν ημερομηνίες, ωστόσο το πρώτο, γραμμένο την επομένη του θανάτου του πατέρα, χρονολογείται με ασφάλεια το 1941, ενώ τα τελευταία φτάνουν μέχρι το ύστατο διάστημα της ζωής του Λορεντζάτου. Από την εσωτερική μνεία του χρόνου γραφής αρκετών σημειωμάτων και τα αναφερόμενα δημόσια συμβάντα αντιλαμβανόμαστε με σχετική ευκολία τη διασπορά, την αραίωση και την πύκνωση των κειμένων μέσα στον χρόνο. Έτσι τα πρώτα 147 γράφτηκαν στην Κατοχή και στα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του ΄50, τα υπ΄ αριθμόν 148-290 γράφτηκαν την περίοδο της δικτατορίας, ενώ όλα τα υπόλοιπα, η μεγάλη δηλαδή πλειονότητά τους, απλώθηκαν σε ολόκληρη την εποχή της μεταπολίτευσης μέχρι το τέλος.

Πολιτική σκέψη

Η συνανάγνωση των Collectanea τα αναδεικνύει σε ένα αποσπασματικό πνευματικό ημερολόγιο συντεθειμένο από ποικίλου είδους κείμενα. Λιγοστές είναι οι βιογραφικού χαρακτήρα καταγραφές ή εκείνες που είχαν ως αφορμή κάποιο ταξίδι για να αποτυπώσουν τις εντυπώσεις του. Ανάμεσά τους κάποιες είναι αποκαλυπτικές, όπως η όψιμη καταγραφή 1991, όπου ο Λορεντζάτος ομολογεί ότι έπασχε από κατάθλιψη, ένιωσε τον χωρισμό ψυχής και σώματος και αναγκάστηκε να ακολουθήσει φαρμακευτική αγωγή, για να καταλήξει στην πράξη ήθους που συμπυκνώνουν τα εξής λόγια: «Το βρίσκω περιττό να προσθέσω πως αναφέρθηκα στο χωρισμό ψυχή- σώμα, όχι ως περίπτωση προσωπική- αδιάφορη για τους άλλους- αλλά για την πολύ γενικότερη σημασία που ενδεχόμενα παρουσιάζει για όσους ενδιαφέρουν τέτοια θέματα. Και είμαστε, νομίζω, πολλοί».

Τριάντα ένα κείμενα είναι μικρότερα ή μεγαλύτερα, ακέραια ή αποσπασματικά ποιήματα του Λορεντζάτου, δίχως σχόλιά του. Στη μεγάλη πλειονότητα των Collectanea ο Λορεντζάτος καταγράφει και σχολιάζει τη σχεδόν πενηντάχρονη περιδιάβασή του σε διάφορα κειμενικά (λογοτεχνικά, κριτικά, επιστημονικά και δημοσιογραφικά) και γενικότερα καλλιτεχνικά ερεθίσματα σε συνδυασμό με ζητήματα αισθητικής, μεταφυσικής, θρησκευτικής πίστης και ηθικών αξιών. Η παράθεση διαφόρων κειμένων, η θετική ή αρνητική ανταπόκρισή του σε αυτά, ο διάλογος μαζί τους, οι κρίσεις για Έλληνες και ξένους ποιητές και καλλιτέχνες, όλα αυτά συναρθρώνουν τις συμπυκνωμένες στιγμές του πνευματικού βίου του.

Καίρια είναι, π.χ., η παρατήρηση για τη λογοτεχνική εσωστρέφεια της γενιάς του ΄30 και ιδίως του ποιητικού σκέλους της: «Η λεγόμενη γενιά του ΄30, που χάρισε στην Ελλάδα δύο βραβεία Νόμπελ (ποίηση), μπορώ να ξέρω- βρέθηκα πολύ κοντά της- πως τη χαρακτήριζε μια οργανική σχεδόν μονομέρεια για τη λογοτεχνία, με κλεισμένο, θαρρείς, τον ορίζοντα στις γενικότερες άλλες πολυδιάστατες δρα στηριότητες του ανθρώπινου νου. Μιλάω για τον πυρήνα του λογοτεχνικού περιοδικού “Τα Νέα Γράμματα”. […] Οι δεινότεροι εκπρόσωποι της γενιάς του ΄30, που ζωντάνεψαν τόσο αποτελεσματικά τη νεοελληνική λογοτεχνία, φέρθηκαν γενικότερα σα να φοβήθηκαν να κοιτάζουν παραπέρα από τη λογοτεχνία» (1.000). Ανεξάρτητα από το αν στα Collectanea αναγνωρίζουμε σταθερές της κριτικής σκέψης του Λορεντζάτου, όπως η αντιδιανοουμενίστικη διάθεση, η οργανική επαφή του με τα μυστικά και τη μαγεία της λογοτεχνικής δημιουργίας, η διαχρονική θεώρηση της ελληνικότητας, η όψιμη πίστη στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό, στα περισσότερα από αυτά τα σημειώματα μπορεί να αποδοθεί ο χαρακτηρισμός που ο ίδιος έδωσε για τις Μελέτες του στον πρόλογό τους: «Μια μοναχά εξακολουθητική μελέτη, meditatio, ή άσκηση, προοδευτικά αναπτυγμένη απάνω σε θέματα σχετικά με το πνεύμα και με το γράμμα, είτε της γλωσσικής σκέψης ή της αίσθησης είτε της γλωσσικής γραφής».

Η μεταγραφή των κειμένων και η φιλολογική επιμέλεια του τόμου από τον Σταύρο Ζουμπουλάκη έγιναν με την αρμόζουσα συστηματικότητα και μαρτυρούν επίπονη εργασία. Η συνεισφορά τού επιμελητή στον φωτισμό των κειμένων του Λορεντζάτου είναι ουσιαστική, αποτυπωμένη τόσο στο «Υπόμνημα πηγών» (σ. 707-727) όσο και στις «Μεταφράσεις ξενόγλωσσων χωρίων» (σ. 729-778)

που έγιναν από τον Λάμπρο Καμπερίδη και τη Regina Μozer. Αμφότερα αυτά τα παραρτήματα βοηθούν καίρια ακόμη και τον αρκετά καταρτισμένο αναγνώστη να προσανατολιστεί μέσα στο βαθύ γλωσσικό και πνευματικό πέλαγος όπου ξανοίχτηκε διά βίου με τα αναγνώσματα και τις καταγραφές του ο Λορεντζάτος.

Ζήσιμος Λορεντζάτος

CΟLLΕCΤΑΝΕΑ

ΕΚΔ. ΔΟΜΟΣ 2009, ΣΕΛ. 795, ΤΙΜΗ: 47 ΕΥΡΩ