Ξενάγηση στο χθες και το σήμερα του ποντιακού Eλληνισμού

Δεμένη με την ελληνική ιστορία και μυθολογία από τα χρόνια του Προμηθέα, του

Ιάσονα και των Αργοναυτών, η γη του Πόντου κέρδισε όχι άδικα τον τίτλο της

γοητευτικής, μυστήριας, αλλά και άγνωστης – για τους περισσότερους – γωνιάς

του Ελληνισμού. Ο κόσμος των απομονωμένων στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας

Ελλήνων αποκαλύπτεται μέσα από τις 288 σελίδες τής πολυτελούς αφιερωματικής

δίγλωσσης (ελληνικά – αγγλικά) έκδοσης, «Ο Πόντος των Ελλήνων» (εκδόσεις

Έφεσος), που προδημοσιεύουν σήμερα «TA NEA». Και μέσα από έντεκα κεφάλαια που

υπογράφουν καταξιωμένοι επιστήμονες και πλαισιώνονται από πλούσιο φωτογραφικό

υλικό, που αποτυπώνει το χθες και τη σύγχρονη πραγματικότητα, ιχνηλατεί την

ιστορία, την ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα, τη γλώσσα και την παιδεία, τις

θρησκευτικές και λαϊκές παραδόσεις, την αρχιτεκτονική του ποντιακού

Ελληνισμού.

«Πόντος σημαίνει θάλασσα από την εποχή του Ομήρου. Πέλαγο ανήσυχο και ανοιχτό.

Ονομασία που ταυτίστηκε με τον Άξενο (κατ’ ευφημισμό Εύξεινο) Πόντο, την

τρικυμισμένη και σκουρόχρωμη Μαύρη Θάλασσα. Εκείνη που αντίκρυσαν από τα βουνά

οι μύριοι του Ξενοφώντα αναφωνώντας με ανακούφιση «θάλαττα, θάλαττα». Εκείνη

που πρωταγωνίστησε σε μερικούς από τους ωραιότερους ελληνικούς μύθους, γεγονός

που αποτέλεσε ισχυρή ένδειξη πως οι επαφές των Ελλήνων με το βόρειο παράλιο

τμήμα της Μικρασιατικής Χερσονήσου ξεκίνησαν πολύ πριν από τον 8ο αι. π.X.

Πριν δηλαδή ο Πόντος μετατραπεί σε πρωταγωνιστή του δεύτερου ελληνικού

αποικισμού, όταν οι Ίωνες της Μιλήτου ίδρυσαν την Σινώπη, για να ακολουθήσουν

αργότερα οι Μεγαρείς, οι Φωκαείς και οι Αθηναίοι, με αποτέλεσμα να γεμίσει η

παραλία του Εύξεινου Πόντου με ελληνικές πόλεις. Ωστόσο το όνομα Πόντος

απέκτησε πολιτική σημασία μόνο την εποχή που ακολούθησε μετά τον Αλέξανδρο,

που βασίλευε η δυναστεία των Μιθριδατών (1ος αι. π.X.)».

Το νήμα της ιστορίας ξεδιπλώνεται στα χρόνια της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας, οπότε και αποτέλεσε μια μεγάλη επαρχία με επίκεντρο την

Τραπεζούντα που επέζησε έως το 1461, στην εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας και

φτάνει μέχρι την εποχή του ξεριζωμού, τότε που η περιοχή του Πόντου αριθμούσε

περίπου 400.000 Έλληνες. Και στέκεται στο προφίλ μεγάλων και μικρότερων

πόλεων, όπως η Σινώπη, η Πάφρα, η Αμισός, η Οινόη, η Κοτύωρα, η Κερασούντα, η

Τρίπολη, η Τραπεζούντα, η Αμάσεια, η Αργυρούπολη…

Γιατί όμως ο Πόντος μνημονεύεται συχνά χωριστά από τη Μικρά Ασία; «Μπορεί να

οφείλεται στο γεγονός ότι η Αυτοκρατορία των Κομνηνών (που επιβίωσε της

κατάκτησης τής λοιπής M. Ασίας) μετά την κατάλυσή της (1461) εντάχθηκε

διοικητικά στις ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και όχι στις

ασιατικές. Ίσως όμως και να υπαγορεύθηκε από τη διαπίστωση διαφορών στην

ιστορική και πολιτισμική εξέλιξη της περιοχής, σε σχέση με τον υπόλοιπο

μικρασιατικό χώρο» είναι η ερμηνεία που δίνεται μέσα από την έκδοση.

Από το ταξίδι στη γη του Πόντου δεν θα μπορούσαν να λείπουν τα μεγάλα

μοναστήρια, σημεία αναφοράς των κατοίκων πριν και μετά την ανταλλαγή των

πληθυσμών και προικισμένα με αυτοκρατορικά προνόμια, όπως η Παναγία Σουμελά, ο

Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτα και η Μονή του Ιωάννου Προδρόμου Βαζελώνος. H

εκπαίδευση που άρχισε να ανθεί το 1204, την εποχή της ίδρυσης της

αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, αλλά και τα πρώτα παρθεναγωγεία, που ιδρύθηκαν

μόλις το 1846 στην Τραπεζούντα. H εικόνα των ισόγειων αγροτικών σπιτιών και

των πολυώροφων και πολύπλοκων αστικών οικιών. H πλούσια μουσική και χορευτική

παράδοση, με τις καταβολές από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και οι θεατρικές

παραστάσεις των μωμόγερων, που περιέχουν «την πιο αρχέγονη θεατρική μορφή –

ίσως και παλαιότερα από το αθηναϊκό δράμα και τις διονυσιακές γιορτές». Τα

μεταλλεία, πηγή πλούτου της περιοχής και η ζωή των εργαζομένων εκεί, ενώ

ξεχωρίζει το πορτρέτο του Μητροπολίτη Τραπεζούντας, Χρύσανθου Φιλιππίδη, του

ιεράρχη που έπαιξε σημαντικό ρόλο σε μια από τις πιο κρίσιμες περιόδους του

ποντιακού Ελληνισμού, αλλά διακρίθηκε παράλληλα και ως κορυφαίος

εκκλησιαστικός λόγιος.

Το συλλογικό έργο, που συνοδεύεται από πλούσια βιβλιογραφία, φέρει την

υπογραφή των Γιώργου Γιαννακόπουλου, διευθυντή των Γενικών Αρχείων του

Κράτους, Αρτέμιδος Ξανθοπούλου – Κυριακού, καθηγήτριας Νεοελληνικής Ιστορίας

του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Δημήτρη Τομπαΐδη, ομότιμου

καθηγητή του ΑΠΘ και προέδρου της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, Διαμαντή

Λαζαρίδη, αντιπροέδρου της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, Σωφρόνη Χατζησαββίδη

καθηγητή Γλωσσολογίας, Ελένης Γαβρά, αρχιτέκτονος, Βερονίκης Δαλακούρα –

Καμάρα, ερευνήτριας, αρχιμανδρίτη Παύλου Αποστολίδη, ηγουμένου Μονής Παναγίας

Σουμελά, Παύλου Γαϊτανίδη, μουσικολόγου, Κυριάκου Χατζηκυριακίδη, ιστορικού

και Ευσταθίου Καρούμπη, βιβλιοθηκονόμου.

Ποντιακή διάλεκτος μέχρι… το Διάστημα

«Ακούστηκε από τα χείλη των εννέα δεκάτων του ποντιακού Ελληνισμού και

αποτέλεσε μάρτυρα της ιστορικής του πορείας. H ποντιακή διάλεκτος που μιλήθηκε

τόσο στα νότια παράλια του Εύξεινου Πόντου όσο και σε αρκετό βάθος της

ενδοχώρας, είναι η μοναδική που διατήρησε στοιχεία της αρχαίας ιωνικής

διαλέκτου, «συναντήθηκε» με τη γλώσσα της βυζαντινής εποχής, ενώ δέχθηκε και

επιδράσεις από την τουρκική, τη ρωσική, την αρμένικη, την καυκασιανή κ.ά.

Το παράδοξο με την ποντιακή διάλεκτο – μία από τις δύο μικρασιατικές (η άλλη

είναι η καππαδοκική, που στις μέρες μας έχει σχεδόν ολότελα εξαφανιστεί), αλλά

και τις πλέον μελετημένες νεοελληνικές διαλέκτους – είναι πως δεν συνδέεται με

μια γεωγραφική περιοχή, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922, οπότε και οι

Έλληνες του Πόντου διασκορπίστηκαν σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Όσο για το

μέλλον τής διαλέκτου – τής μοναδικής ελληνικής γλωσσικής μορφής που

χρησιμοποιήθηκε στο Διάστημα κατά την επικοινωνία τού ελληνικής καταγωγής

Ρώσου αστροναύτη με την ποντιόφωνη οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη – δεν

μοιάζει τόσο δυσοίωνο, λόγω της μαζικής έλευσης τα τελευταία χρόνια Ελλήνων

από την πρώην Σοβιετική Ένωση. Και αν και σύντομα προβλέπεται να αφομοιωθούν

γλωσσικά, σίγουρα η άφιξή τους προσέφερε μια τονωτική ένεση στην αντίσταση της

ποντιακής στη φθορά του χρόνου».

INFO

«Ο Πόντος των Ελλήνων» (Εκδόσεις Έφεσος) παρουσιάζεται στις 23 Οκτωβρίου στις

12 το μεσημέρι στην Παλαιά Βουλή (Σταδίου 13). Σελ. 288. Τιμή: 91,52 ευρώ.