Αναζήτηση
Το βιβλίο της Μάρτα Νουσμπάουμ, καθηγήτριας Δικαίου και Ηθικής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, είναι ένα μανιφέστο για τις ανθρωπιστικές σπουδές και τη συμβολή τους στην ποιότητα της δημοκρατίας. Πρόκειται για διαφωτιστική ανάλυση που εξηγεί με στοιχεία και εφαρμοσμένα παραδείγματα ανά τον κόσμο την ευάλωτη θέση στην οποία βρίσκονται σήμερα οι θεωρητικές σπουδές. Η αόριστη και μη μετρήσιμη συμβολή τους στην κοινωνική διαδικασία, σε συνδυασμό με τις αντικειμενικά περιορισμένες επαγγελματικές διεξόδους που προσφέρουν, τις έχει καταστήσει στη συνείδηση των περισσοτέρων περιττή πολυτέλεια. Η συγγραφέας πιστεύει ότι η τάση αυτή απαξιώνει την ιδιότητα του πολίτη και προκαλεί ρήγματα σε κάθε σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία.
Ο αναγνώστης δεν διακρίνει ελιτίστικη προτίμηση ή αφελή βολονταρισμό στην επιχειρηματολογία την οποία υιοθετεί η Νουσμπάουμ. Η προβολή του αιτήματος για την ενδυνάμωση των θεωρητικών αντικειμένων και των τεχνών δεν περιλαμβάνει την απαξίωση των χειρωνακτικών επαγγελμάτων. Κυρίως, όμως, η συγγραφέας δεν αδιαφορεί για την προοπτική της ανεργίας στο όνομα της δημοκρατίας. Παραδέχεται ότι αν οι ανθρωπιστικές σπουδές αποτελέσουν το διαβατήριο για την ανεργία θα χάσουν κάποια από τα πιο δυναμικά στοιχεία τους. Παρότι το θέμα προσφέρεται, η προσέγγιση της Νουσμπάουμ δεν είναι απλουστευτική καθώς δεν θεωρεί ότι η επιλογή για τη σύγχρονη εκπαίδευση είναι μεταξύ ενός μοντέλου «εμπορευματοποίησης» που προάγει το κέρδος και ενός μοντέλου που προάγει τη δημοκρατία. Πρόθεση της συγγραφέως δεν είναι να δαιμονοποιήσει την οικονομική πρόοδο και την αύξηση του ατομικού εισοδήματος, αλλά να τονίσει ότι στον αγώνα για την επιβίωση σε μια παγκόσμια αγορά δεν πρέπει να παραμεριστούν οι δεξιότητες που υπηρετούν τον στόχο της συνύπαρξης σε συνθήκες αμοιβαίου σεβασμού και αλληλοκατανόησης.
Ο τεχνοκρατικός προσανατολισμός της εκπαίδευσης ενισχύει την πεποίθηση ότι μόνο οι δεξιότητες που προετοιμάζουν για την εξασφάλιση μιας καλής θέσης στην αγορά εργασίας είναι σημαντικές. Αντίθετα, εκείνες που συμβάλλουν στη διάπλαση ενεργών και σκεπτόμενων πολιτών μοιραία υποβιβάζονται μέσω ενός παθητικού τύπου μάθησης, δηλωτικού της γενικευμένης περιφρόνησης για τις ανθρωπιστικές σπουδές. Οι τέχνες, τα φιλοσοφικά κείμενα, μαθήματα για τις ανθρώπινες αξίες, τη διαπολιτισμική κατανόηση και τις θεωρίες δικαιοσύνης αναζητούν απελπισμένα ζωτικό χώρο για να μπορέσουν να αναπτύξουν το συγκριτικό τους πλεονέκτημα. Αυτό που η Νουσμπάουμ αποκαλεί με μια λέξη «ενσυναίσθηση»: την ικανότητα, δηλαδή, να βλέπουμε τον κόσμο με τα μάτια του άλλου, να κατανοούμε τις εμπειρίες, τα συναισθήματα και τις σκέψεις του.
Αυτή η ικανότητα είναι απαραίτητη για τη διαμόρφωση ενός σκεπτόμενου και ολοκληρωμένου πολίτη, ανεξάρτητα από την επαγγελματική κατεύθυνση που επιλέγει να ακολουθήσει ο μαθητής/σπουδαστής. Ιδίως σε έναν κόσμο αυξημένης πολυπλοκότητας και αλληλεξάρτησης, δεν πρέπει να υποτιμηθεί η δυνατότητα της εκπαίδευσης να συγκρουστεί με τα υποτιμητικά κοινωνικά στερεότυπα, την καχυποψία για τον άλλον και το ναρκισσιστικό άγχος για επικράτηση, τα οποία εμποδίζουν τον εποικοδομητικό διάλογο και κατ’ επέκταση την εξεύρεση λύσεων. Η συγγραφέας αναφέρεται στο σωκρατικό ιδεώδες για να αναδείξει τη σημασία της διαπαιδαγώγησης πολιτών με δημοκρατική συνείδηση. Ακόμη και στην Αρχαία Αθήνα των αξιοθαύμαστων θεσμών, όπου (σχεδόν) όλοι μπορούσαν να συμμετέχουν και να συνεισφέρουν στον δημόσιο διάλογο, οι πολίτες δεν βασίζονταν ιδιαίτερα στη λογική και στην κριτική αξιολόγηση των επιχειρημάτων. Ηταν εξαιρετικά επιρρεπείς στη συγκινητική ρητορεία, στη δημαγωγία, στο κύρος του ομιλητή και στην πίεση του κοινωνικού περιβάλλοντος, όπως συμβαίνει όταν τα επιχειρήματα δεν έχουν τον πρώτο λόγο. Στις σύγχρονες πλουραλιστικές δημοκρατίες οι σωκρατικές αξίες –η κριτική σκέψη, ο αμοιβαίος σεβασμός για τον ορθό λόγο, η ανεξάρτητη σκέψη, η ενεργός συμμετοχή –δεν είναι αφηρημένα σχήματα. Εχουν πρακτική εφαρμογή και σε συνδυασμό με την ελεύθερη δημιουργικότητα του ατόμου διαμορφώνουν μια στάση απέναντι στα προβλήματα της πραγματικής ζωής.
Η Νουσμπάουμ δηλώνει ξεκάθαρα την αντίθεσή της στην εφαρμογή ποσοτικών κριτηρίων στην αξιολόγηση ερευνητικών προτάσεων για τις ανθρωπιστικές σπουδές. Αυτή είναι η πρακτική που ακολουθείται στη Βρετανία, όπου η αρμοδιότητα της ανώτερης εκπαίδευσης υπάγεται πλέον στο υπουργείο Επιχειρηματικότητας, και αντανακλά την τάση που τείνει να επικρατήσει στην Ευρώπη. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα ενός ερευνητή ο οποίος στην αίτηση αξιολόγησης που υπέβαλε επανέλαβε ενοχικά τη λέξη «εμπειρικός» προκειμένου να διαβεβαιώσει τους αξιολογητές για τον «αντίκτυπο» της επιστήμης τους.
