Το εκρηκτικό μάγμα του Κορνήλιου Καστοριάδη

Ο Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας και Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, επανέρχεται με το βιβλίο του «Κρίσιμες οντολογικές έννοιες στο έργο του Καστοριάδη. Τρία κείμενα», στο οποίο ασκεί κριτική σε τρεις σημαντικές έννοιες στο έργο του στοχαστή: τη «συνολιστική-ταυτιστική λογική», το «μάγμα» και την «ανάδυση». «Συνολιστική-ταυτιστική» λογική για τον Κ. Καστοριάδη είναι εκείνο το είδος λογικής που σταθεροποιεί, διακρίνει και διαφορίζει τα στοιχεία της πραγματικότητας σε «όντα» και «ιδιότητες», σε «σύνολα» και «κλάσεις». «Η έννοια του συνόλου»- όπως γράφει ο σπουδαίος επιστημολόγος Στάθης Ψύλλος στην εισαγωγή - «είναι προϊόν της κοινωικοϊστορικής θέσμισης». Ωστόσο, δεν πρέπει να κατηγορήσουμε τον Καστοριάδη, όπως έκανε παλαιότερα ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης, ως ανορθολογιστή ή ακόμα ως σχετικιστή, αλλά να καταλάβουμε το εξής: η Λογική, ο Λόγος εν γένει, μπορεί να είναι ιστορικά προσδιορισμένος, αλλά δεν ανάγεται στους νόμους της Ιστορίας, όπως ήλπιζε ο Καρλ Μαρξ. Θα πρέπει να κατανοήσουμε τον Λόγο ως μια μήτρα παραγωγής μορφών και εντάσεων, δηλαδή τρόπων της σκέψης και της πράξης που κάλλιστα μπορούν να μας οδηγήσουν στον μηδενισμό της ανθρώπινης ύπαρξης - λ.χ. η ναζιστική «λογική» - ή σε μια ριζική θεμελίωση της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, όπως την είδαμε στη άμεση δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας σύμφωνα με τον Καστοριάδη. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Καστοριάδης υποστηρίζει ότι αυτού του είδους η λογική διέπει κυρίως τη μαθηματική σκέψη, διότι «ξεδιαλύνει» την πυκνή και περίπλοκη υφή της πραγματικότητας. Βέβαια, σύμφωνα με τον Γιώργο Λ. Ευαγγελόπουλο, δεν ισχύει κάτι τέτοιο, διότι τα μαθηματικά δεν είναι «κατ' ανάγκην συνολο-ταυτιστικά, όταν γνωρίζουμε(...) τον ολοένα αυξανόμενο ρόλο της θεωρίας των κατηγοριών στην επαναδιατύπωση και συσχέτιση διάφορων κλάδων τους.(…) Η θεωρία των κατηγοριών χρησιμοποιείται για να τυποποιήσει τα Μαθηματικά και τις έννοιές τους ως συλλογές αντικειμένων και βελών (μορφισμών)».

Ομως η κριτική του θα γίνει ακόμα πιο σαφής εφόσον θιγεί η καστοριαδική έννοια του «μάγματος». «Μάγμα» σημαίνει τη βάση για απροσδιόριστα σύνολα που δημιουργούν νέες οντότητες, ιδιότητες, σημασίες, νοήματα και πρακτικές. Ενα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το κοινωνικό σώμα, το οποίο για τον Καστοριάδη είναι «μάγμα μαγμάτων», διότι θέτει τον εαυτό της ως βάση για το απροσδιόριστο, ανεπανάληπτο και ανεξάντλητο σύνολο δημιουργίας καινοφανών νοημάτων και πρακτικών υπό το πρίσμα της ανθρώπινης συνύπαρξης με τον ιδιόκοσμο, τον διάκοσμο και τον βιόκοσμό της.

Για να καταλάβουμε πλήρως τη σημασία του «μάγματος» πρέπει να έχουμε υπόψη μας το οντολογικό σχήμα του Καστοριάδη. Η πραγματικότητα, το Είναι, το Ον, αποτελείται από τρεις στιβάδες: η πρώτη στιβάδα, η φυσική, «(που περιλαμβάνει και τη βιολογική), μπορεί να περιγραφεί από τη συνολο-ταυτιστική λογική των Μαθηματικών∙ η δεύτερη, η ψυχική, και η τρίτη, κοινωνικοϊστορική, προϋποθέτουν τη λειτουργία του φαντασιακού στοιχείου τόσο σε ατομικό(…) όσο και σε συλλογικό επίπεδο».

Ομως τι σημαίνει «ανάδυση» στο έργο του; Σημαίνει δημιουργία νέων μορφών σε οντογενετικό επίπεδο (πρώτη στιβάδα) και σε κοινωνιογενετικό επίπεδο (δεύτερη και τρίτη στιβάδα), τα οποία είναι αμοιβαία αλληλοδιαπλεκόμενα.

Αντιφάσεις

Φτάνοντας σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η «μαγματική λογική» του Κορνήλιου Καστοριάδη, παρόλο που είναι γοητευτική, πάσχει από αντιφάσεις στα αξιώματά της. Για παράδειγμα: «Αν Μ είναι ένα μάγμα, μπορούμε να επισημάνουμε μέσα στο Μ σύνολα σε απεριόριστο αριθμό. Ενώ σύμφωνα με το Μ4: Εάν το Μ είναι ένα μάγμα, κάθε ανάλυση του Μ σε σύνολα αφήνει ένα μάγμα ως υπόλοιπο», όπως εύστοχα σημειώνει ο Σ. Ψύλλος, αλλά και ο Γ. Ευαγγγελόπουλος στο κεφάλαιο «Η καστοριαδική έννοια του "μάγματος" - μια κριτική προσέγγιση ενός φιλόδοξου επιχειρήματος». Μια τέτοια λογική δε μπορεί να ευσταθεί, διότι είναι αντιφατική. Από την άλλη πλευρά, η καστοριαδική έννοια της «ανάδυσης» είναι πιο επίκαιρη από ποτέ στις σύγχρονες έρευνες της Φυσικής και της Βιολογίας - ίσως θα πρέπει να τη ξαναδούμε με νέα οπτική εμείς «οι φιλόσοφοι».

Θεωρώ ότι η κριτική από τον Γιώργο Λ. Ευαγγελόπουλο είναι διαυγής, πρωτότυπη και πρωτοποριακή, διότι θίγει με τον καλύτερο δυνατό μια πλευρά της σκέψης την οποία αμελούν ή παραγνωρίζουν οι μελετητές του.

Ο Γεώργιος Κ. Μιχαηλίδης είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας, μεταφραστής και υπεύθυνος της Γραμματείας του Ινστιτούτου Φιλοσοφίας, ΙWPR (Institute for World Philosophical Research)

{1BSYG}Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος{1BSYG}{2BTIT}Κρίσιμες οντολογικές έννοιες στο έργο του Καστοριάδη{2BTIT}{3BEKD}Εκδ. Ευρασία, σελ.90{3BEKD}{4BTIM}Τιμή 9 ευρ{4BTIM}ώ