Οι αφηγήσεις των διεθνολόγων

Ανέκαθεν οι διεθνολόγοι ακροβατούσαν ανάμεσα στην προσπάθεια να ερμηνεύσουν πολιτικές αποφάσεις, στη φιλοδοξία να παράσχουν συμβουλές σε πολιτικούς και διπλωμάτες (και περιστασιακά σε στρατιωτικούς) και στις σχέσεις με τα media και την ευρύτερη κοινή γνώμη και την ανάγκη τους να «επιβεβαιώνονται από τις εξελίξεις», προβλέποντας ένα μέλλον το οποίο είχαν συχνά συνδιαμορφώσει. Βεβαίως οι απόψεις τους επηρεάζονταν πάντοτε από τις «μεγάλες θεωρίες» - κυρίως αμερικανικής έμπνευσης -, τις οποίες υιοθετούσαν για το πώς είναι ή για το πώς πρέπει να είναι ο κόσμος. Παρ' όλ' αυτά, είτε ήταν ρεαλιστές, φιλελεύθεροι, μαρξιστές ή μεταδομιστές, οι περισσότεροι συχνά έβρισκαν δύσκολο να απαλλαγούν από εθνοκεντρικές οπτικές και να δουν τον κόσμο με την αξιολογική ουδετερότητα που υποτίθεται ότι αρμόζει στις κοινωνικές επιστήμες.

Σ' ένα πολύ σημαντικό και πρόσφατο βιβλίο με τίτλο International Relations Narratives: Plotting World Politics (Λονδίνο: Routledge, 2019), η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Ελσίνκι Riikka Kuusisto επανεξετάζει έξι δεκαετίες επιστημονικής παραγωγής στον χώρο της θεωρίας των διεθνών σχέσεων, αντιμετωπίζοντας όλα τα βιβλία-σταθμούς, από την Πολιτική μεταξύ των Εθνών του Hans Morgenthau (1948) και την Τραγωδία των Μεγάλων Δυνάμεων του John Mearsheimer (2001) ως το Τέλος της Ιστορίας του Francis Fukuyama (1992) και την Κοινωνική Θεωρία της Διεθνούς Πολιτικής (1999) του Alexander Wendt ως «ανταγωνιστικές αφηγήσεις (stories) για τους κύριους δρώντες και τις κύριες εξελίξεις στην παγκόσμια σκηνή» (σελ. 1). Ακολουθώντας τη λογοτεχνική θεωρία, η Kuusisto, υποστηρίζει ότι τα βιβλία αυτά μπορούν να διακριθούν σε τέσσερα αφηγηματικά είδη: μελαγχολικές τραγωδίες, πληθωρικές μυθιστορίες, ελπιδοφόρες κωμωδίες (comedies) και κυνικές σάτιρες. Οι τύποι πλοκής που χρησιμοποιούν μπορούν επίσης να κατηγοριοποιηθούν σε πέντε διαστάσεις: θλιβερό ή χαρούμενο τέλος, σταθεροί ή ασταθείς χαρακτήρες, ειρηνικά ή βίαια μέσα, αναμενόμενη ή απροσδόκητη εξέλιξη, και αισιόδοξη ή απαισιόδοξη διάθεση (mood). Πέρα από τις κλασικές τραγωδίες (Morgenthau/Mearsheimer) και τις ρομαντικές μυθιστορίες (Fukuyama), η Κuusisto θεωρεί το βιβλίο της Cynthia Enloe Bananas, Beaches and Bases (1990), το οποίο γελοιοποιεί την έμφαση των ρεαλιστών στην «υψηλή πολιτική», ως κυνική σάτιρα ή ειρωνεία. Παρουσιάζει επίσης ως σάτιρες τόσο το βιβλίο του David Campbell Writing Security (1992) όσο και το έργο του Τarak Barkawi Globalization and War (2005) το οποίο ειρωνεύεται με καυστικό μαύρο χιούμορ τα «ρομάντζα» της οικονομικής παγκοσμιοποίησης.

Σ' ένα παλαιότερό της άρθρο που δημοσιεύθηκε στο Εuropean Journal of International Relations («Comic Plots as Conflict Resolution Strategy», Vol. 15 (4): 621-626) η Riika Kuusisto έχει υποστηρίξει ότι η επίλυση των διεθνών συγκρούσεων απαιτεί περισσότερες «κωμικές πλοκές», περισσότερες δηλαδή από εκείνες τις χιουμοριστικές αφηγήσεις που παραδοσιακά χρησιμοποιούνται για να επιλύουν διαφωνίες μεταξύ φίλων, να αντιμετωπίζουν μικρής κλίμακας διαφορές ή ακόμη και να κατευνάζουν διαμάχες με σημαντικούς ανταγωνιστές. Η πρόσφατη ελληνοτουρκική κρίση προσφέρει τέτοιες ευκαιρίες στους διεθνολόγους. Οι δηλώσεις πολλών τούρκων και ορισμένων ελλήνων πολιτικών, αξιωματούχων, δημοσιογράφων και σχολιαστών στα social media προσφέρουν άφθονο υλικό για εναλλακτικές ερμηνείες της διεθνούς πολιτικής, που μπορούν να παράγουν αφηγήσεις με σατιρική ή κωμική πλοκή - συμβάλλοντας στην αποκλιμάκωση και πιθανώς και στην επίλυση των διαφορών.

Πριν από πολλά χρόνια, στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, είχα ρωτήσει τον μεγάλο ισραηλινό θεωρητικό του πολέμου, Martin van Creveld, για το πώς βλέπει την ελληνοτουρκική αντιπαράθεση. Μου είχε απαντήσει στην αττική διάλεκτο με τρεις λέξεις: «Τα παιδία παίζει». Σκέφτηκα τότε ότι ήταν η προφανής αντίληψη ενός ανθρώπου που η χώρα του απειλούνταν ανέκαθεν με ολοκληρωτικό αφανισμό. Αργότερα συνειδητοποίησα ότι καμιά φορά τα παιχνίδια των παιδιών μπορεί να εξελιχθούν πολύ-πολύ άσχημα. Και οι διεθνολόγοι έχουν - μαζί με πολλούς άλλους - ευθύνη γι' αυτό.

Ο Αστέρης Χουλιάρας είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου