Η Ευρώπη του Μαύρου Θανάτου

Πολλοί είναι αυτοί που επιχειρούν να «προβλέψουν» την ημέρα μετά τον κορωνοϊό. Νομίζω ότι δεν υπάρχει καμία επιστημονική πρόβλεψη. Η επιστήμη όμως της Ιστορίας μπορεί να δώσει παραδείγματα για το ποιες ήταν οι συνέπειες ανάλογων επιδημικών καταστροφών. Ο λεγόμενος Μαύρος Θάνατος (1347-1352) είναι ίσως η πιο θανατηφόρα επιδημία που γνώρισε η ανθρωπότητα. Στο βιβλίο του «Η μεσαιωνική Ευρώπη», το οποίο έχει ήδη παρουσιαστεί στο «Βιβλιοδρόμιο», ο βρετανός καθηγητής Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ και σήμερα ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Κρις Γουίκαμ μάς δίνει το στίγμα αυτής της επιδημίας, στο κεφάλαιο «Χρήμα, πόλεμος και θάνατος».

Η επιδημία της πανώλης καταγράφεται για πρώτη φορά στην περιοχή της Κριμαίας (1346-1347) απ' όπου εξαπλώθηκε σε όλες τις ακτές της Μεσογείου (κυρίως στην Αίγυπτο), πέρασε από την Ιταλία του «Δεκαήμερου» του Βοκάκιου, κινήθηκε προς τον Βορρά και τη Σκανδιναβία, για να επιστρέψει στη Ρωσία. Υπολογίζεται πως το ένα τρίτο έως το μισό του πληθυσμού της εποχής βρήκε γρήγορο θάνατο. Δεν τελείωσε όμως το 1352, όπως πιστεύεται. Υπήρξαν και άλλα κύματα. Με κυριότερο το δεύτερο κύμα μεταξύ 1361-1363. Οι θάνατοι αυτοί δεν είχαν ταξικά σύνορα, ακόμη και πολλοί ισχυροί κόλλησαν την ασθένεια. Επικεντρώθηκαν όμως στις πόλεις, όπου οι άνθρωποι ζούσαν ο ένας πάνω στον άλλο. Βεβαίως ο ιστορικός επισημαίνει πως πρέπει να είμαστε προσεκτικοί με τα στοιχεία, γιατί οι πρόωροι θάνατοι, από διαφορετικές και πολλές φορές άγνωστες αιτίες, ήταν πολυάριθμοι.

Οικονομ;iα και γη

Παρόλο που φυσικά η απώλεια του πληθυσμού είχε αναπόφευκτα βαριές οικονομικές επιπτώσεις, η οικονομία συνολικά - υποστηρίζει ο εξαιρετικός μεσαιωνολόγος - δεν καταστράφηκε. Ανατράπηκαν όμως οι ταξικοί φορείς και οι γεωπολιτικές ισορροπίες που αποτελούσαν μέχρι τότε την πρωτοπορία της ανόδου. Οι αγρότες επωφελήθηκαν απ' αυτόν, μιας που τα λιγότερα άτομα σήμαιναν και μεγαλύτερη κατοχή γης. Οι γαιοκτήμονες - εκμισθωτές δεν είδαν ανάλογη άνοδο. Βεβαίως τίποτα δεν δόθηκε άνευ πάλης. Η μετά την πανώλη περίοδος συνοδεύτηκε από μεγάλες αγροτικές εξεγέρσεις. Και οι ελάχιστοι όμως μισθωτοί είδαν την έλλειψη εργατικών χεριών να αυξάνει τις διαπραγματευτικές ικανότητές τους. Οι πόλεις γρήγορα αναπτύχθηκαν εκ νέου λόγω των μεγάλων μεταναστευτικών ρευμάτων. Η μετανάστευση έσωσε την οικονομία των κεντρικών ευρωπαϊκών πόλεων. Μόνο που τώρα ο άξονας της οικονομικής ανάπτυξης έφυγε από τις φλαμανδικές υφαντουργικές πόλεις και μετατοπίστηκε βορειότερα, στις χανσεατικές πόλεις της Βαλτικής και Βόρειας Γερμανίας. Για την ακρίβεια, η άνοδος των κέντρων παραγωγής ήρθε να προστεθεί σ' αυτή της Φλάνδρας και όχι να την υποκαταστήσει. Οσον αφορά τις εξελίξεις στην Ιταλία και στην Ισπανία, είχαν ανάλογο χαρακτήρα. Υπήρξαν εδώ δύο μείζονες εξελίξεις. Πρώτον, οι Εβραίοι έγιναν ξανά οι αποδιοπομπαίοι τράγοι της τραγωδίας και, δεύτερον, υπήρξε σταδιακή εξάλειψη της δουλοπαροικίας σε πολλά δυτικά ευρωπαϊκά κράτη. Ανατολικά όμως του Ελβα επικράτησαν οι δουλοκτήτες αφέντες, οδηγώντας σε υποταγή ακόμη και τους πρωτύτερα ελεύθερους αγρότες. Στις Κάτω Χώρες και στην Ανατολική Αγγλία υπήρξε άνοδος των αγροτικών ελίτ, των μεσαζόντων και των μικροκτηματιών, συγκέντρωση της ακίνητης ιδιοκτησίας και αύξηση της μισθωτής παραγωγικής τάξης. Συνολικά αυτό που παρατηρεί ο ιστορικός είναι πως πλέον στον 15ο αιώνα υπήρξε ένα εξαιρετικά ισορροπημένο σύστημα, το οποίο έδινε ευκαιρίες για μια αγροτική και αστική παραγωγή αυξημένης έντασης. Υπήρξε όμως και μια τάση ευρύτερων διακρατικών και διαπεριφερειακών εμπορικών ανταλλαγών μεταξύ πόλεων και υπαίθρου και όχι εσωστρέφεια. Ολα αυτά μετέβαλαν τη γεωπολιτική της Ευρώπης.

Θα μπορούσαν οι εξελίξεις να έχουν και διαφορετικό πρόσημο; Βεβαίως και ναι. Τίποτα στην Ιστορία δεν έχει νομοτελειακή διάσταση. Οι άνθρωποι και οι αποφάσεις τους δείχνουν προς τα πού θα πάνε τα πράγματα ύστερα από μεγάλες καταστροφές, όπως αυτή της μεσαιωνικής πανώλης. Δεν συνέβη κάτι ανάλογο, θα ρωτούσα εδώ, με τις αρνητικές μετά τον Πρώτο και τις θετικές αποφάσεις μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο; Να γιατί δεν ξέρουμε πώς θα είναι η επόμενη του κορωνοϊού μέρα.

{1BSYG}Chris Wickham{1BSYG}{2BTIT}Η μεσαιωνική Ευρώπη{2BTIT}{3BEKD}Μτφ. Χρήστος ΓεμελιάρηςΕκδ. Αλεξάνδρεια, 2018Σελ. 424{3BEKD}{4BTIM}Tιμή 31,8{4BTIM}0