«Στους βαρβάρους αφιερώνω το κουαρτέτο “Μπήκαν τα γίδια στο μαντρί”»

Αβανγκάρντ συνθέτης, μαθηματικός, με έγνοια για τα κοινά ο Θωμάς Μπακαλάκος, κάπως μονομερώς συνδέθηκε – ή ταυτίστηκε – με το πρώιμο ΠΑΣΟΚ και την 3η Σεπτέμβρη. Τα τραγούδια του (κυρίως τα περίφημα «Αγροτικά» του) ακούγονταν τότε στις συγκεντρώσεις, συντρόφευσαν μια μαζική πολιτικοποίηση και συλλογική ελπίδα του κόσμου για αλλαγή, ο Μπακαλάκος όμως δεν ήταν και δεν είναι μόνο αυτό. Με διαρκή εργασία και μόχθο πάνω στη μουσική, έχει συνθέσει από τότε δεκάδες έργα και πειραματίζεται έχοντας τεκμηριώσει τη δική του μουσική θεώρηση. Αποτραβηγμένος από την αγορά, έχει βάση του αυτές τις ημέρες τον Ασσο Κορινθίας, δουλεύει πάνω στη γλώσσα, τη μουσική, τα μαθηματικά (μαθηματικός γαρ) και με τη σημερινή 4η Εντολή μάς ανοίγει τις σελίδες του βίου του, του έργου του, της μνήμης του και μιας εποχής που οι δημιουργοί ακόμη συνδέονταν με τον κόσμο και τις προσδοκίες του.

Κύριε Μπακαλάκο, προσφάτως γράψατε άρθρο για «ΤΑ ΝΕΑ», με αφορμή την 3η Σεπτέμβρη. Μια ερώτηση είναι γιατί συνδεθήκατε τόσο με το κίνημα αυτό και πώς θυμάστε τις ημέρες εκείνες;

Το σύνθημα «αυτοοργάνωση» που ο Ανδρέας Παπανδρέου, ως απαστράπτουσα προσωπικότητα τότε, άφησε να φανεί, ότι βγήκε μέσα από τον ίδιο τον λαό, έδωσε χαρακτήρα και νόημα στον νέο πολιτικό χώρο με τον αριστερό του λόγο. Ο λαός άκουγε αυτά που ήθελε να ακούσει. Δεδομένου ότι αρκετά από αυτά εφαρμόζονταν ήδη από τα πρώτα χρόνια κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ, ο λαός πείστηκε ότι βρήκε τον πολιτικό χώρο που θα τον εκφράσει καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον. Και πράγματι μέχρι το 1985 ο λαός είδε άσπρη μέρα. Μετά ήρθαν οι εκσυγχρονιστές και το τερμάτισαν. Ιδίως τραυμάτισαν όλους εμάς που λογαριάζαμε ότι θα κάνουμε πράξη τις αριστερές μας ιδέες. Θυμάμαι όμως και κάποιες καλές στιγμές με κάποιους πραγματικά προοδευτικούς ανθρώπους.

Οπως;

Θυμάμαι την πρώτη εκδήλωση που έπαιξα στο Πολιτιστικό του ΠΑΣΟΚ. Αργότερα ήρθαν οι ξεκούραστοι και πήραν τα πράγματα στα χέρια τους. Θυμάμαι τη συγκίνηση που ένιωσα όταν πήγα να παίξω, φυσικά χωρίς αμοιβή, στον Χορτιάτη, στην εκδήλωση μνήμης για τους 148 σφαγιασθέντες από τους κατακτητές. Με συνόδεψε ο φίλος μου δήμαρχος Συκεών Σίμος Δανιηλίδης. Επίσης τη συγκίνηση όταν πήγαμε με δύο άλλους φίλους στην εκδήλωση μνήμης για τη σφαγή του Διστόμου, αλλά και την τρομάρα που περάσαμε όταν η γυναίκα μου, που ήταν στον μήνα της, παραλίγο να γεννήσει μέσα στο αυτοκίνητο του Μώραλη, καθώς από τα τραντάγματα στον κακό δρόμο αισθάνθηκε έντονους πόνους. Ο Γεννηματάς, που ήταν και ομιλητής στην εκδήλωση, είπε στον Πέτρο να σταματήσουμε για λίγο ώσπου να συνέλθει η Νικολίτσα και ύστερα να συνεχίσουμε με μικρότερη ταχύτητα, παρότι ήδη είχαμε αργήσει. Μας υποδέχτηκαν με ενθουσιασμό. Ο Γεννηματάς ως ομιλητής σκόρπησε ρίγη συγκίνησης και στο καπάκι εγώ με τα τραγούδια μου. Ο Γιώργος εκτιμούσε πολύ τα τραγούδια μου. Μάλιστα ένα από τα «Αγροτικά» το απήγγειλε από το βήμα της Βουλής. Επίσης θυμάμαι την αποθέωση που γνώριζαν τα τραγούδια μου στις συναυλίες. Στη γιορτή του Κιλελέρ, όπου ήμουν πάντα προσκεκλημένος, με υποδέχονταν με ενθουσιασμό άνευ προηγουμένου. Δεν με σταματούσε τίποτα. Ούτε η αστυνομία που πολλές φορές διέκοπτε τη συναυλία για να ελέγξει αν έχουμε άδεια ή όχι ούτε οι τραμπούκοι και οι απεργοσπάστες με τα καδρόνια στο χέρι απέναντί μας. Δύο φορές σε αντίστοιχες συναυλίες άδειασαν οι αίθουσες για να ελεγχθούν, ύστερα από καταγγελία για τοποθέτηση βόμβας. Σε μία ξαναμπήκαν μέσα λιγότεροι και από τους μισούς και στη συνέχεια, μετά από μερικά τραγούδια, έσκασε στα παρασκήνια μία κροτίδα, που σε θόρυβο τύφλα να έχει η βόμβα. Τότε πετάχτηκαν έξω και οι υπόλοιποι. Όταν ξαναρχίσαμε να τραγουδάμε μέτρησα μέσα καμιά δεκαριά ψύχραιμους.

Θρυλικό έργο σας τα «Αγροτικά», που επίσης συνδέθηκαν με εκείνη την εποχή. Ποια η ιστορία του δίσκου; Το ότι είστε μαθηματικός σάς βοηθάει στο συνθετικό σας έργο;

Τα «Αγροτικά» δεν ήρθαν από τον ουρανό. Ηταν αποτέλεσμα μιας μουσικής παιδείας, έστω στα πρώτα στάδια, που κατάφερα με πολύ κόπο να αποκτήσω, δεδομένου ότι πήγα στο ωδείο μεγάλος, όταν άλλοι ολοκληρώνουν τις βασικές μουσικές σπουδές. Είχα ήδη γραφτεί στο ωδείο ταυτόχρονα με την εγγραφή μου στο Μαθηματικό Αθηνών. Και πήρα τα πράγματα στα χέρια μου. Τα μαθηματικά με βοήθησαν να αυξάνω γρήγορα τις μουσικές μου γνώσεις. Τις γνώσεις μου εφάρμοσα αρχικά στη σύνθεση λαϊκών τραγουδιών, όπως τα «Αγροτικά» και άλλα. Ομως είχα πριν χιλιάδες ώρες άσκησης στη σύνθεση τραγουδιών, με πρότυπο τα δημοτικά τραγούδια και τα τραγούδια – αριστουργήματα των προικισμένων λαϊκών μας δημιουργών, οι περισσότεροι των οποίων είναι πατριώτες μου Θεσσαλοί.

Πείτε για αυτό.

Εκτιμούσα πολύ τον Τσιτσάνη. Ενα ξημέρωμα στο «Χάραμα», χολωμένος που κάποιοι ξεχώριζαν το τραγούδι σε λαϊκό και έντεχνο, μας είπε: «Μη εμάς τσ Θεσσαλοί ξέρετε τι μένει στο τραγούδι; Αχυρα», όπερ μεθερμηνευόμενον εστί «χωρίς τα τραγούδια των Θεσσαλών, τα υπόλοιπα που θα μείνουν είναι άχυρα». Και άρχιζε να απαριθμεί ονόματα: Τσιτσάνης, Καλδάρας, Δερβενιώτης, Βίρβος, Σαμολαδάς, Μπάμπης Μπακάλης κ.ά. Γεννήθηκα καταμεσής στο Θεσσαλικό κάμπο, όπου ο ήλιος ξεχνάει να βασιλέψει. Από μικρός δούλεψα πολύ τη γη και «έφαγα ψωμί και χώμα», όπως ήταν η λαϊκή έκφραση, των δουλευταράδων στο χωριό μου Κυψέλη Σοφάδων. Οταν θεώρησα ότι μπορώ να συνθέσω τραγούδια ικανά να ξεχωρίσουν και να τραγουδηθούν, το πρώτο που σκέφτηκα ήταν να εκφράσω τους καημούς και της πόθους της πονεμένης αγροτιάς. Τα αφιέρωσα σε όλους γιατί μια δραχμή το πούλαγε το σιτάρι ο δεξιός, μια δραχμή όμως το πούλαγε και ο αριστερός.

Το «Οχι, δεν πουλάμε τη σοδειά μας σε εξευτελιστικές τιμές» ήταν απαίτηση όλων. Και εγώ το έκανα τραγούδι. Είχα νιώσει και εγώ στο πετσί μου την αδικία και την εκμετάλλευση της αγροτιάς από τους μεσάζοντες και την Αγροτική Τράπεζα. Ηθελα με τα τραγούδια μου να βοηθήσω τους αγρότες στον αγώνα τους για καλύτερες μέρες. Τα «Αγροτικά», μερικά εκ των οποίων τα τραγουδούσα στις μπουάτ στην Πλάκα, εκδόθηκαν από τη Μίνος αμέσως μετά τη χούντα. Τα επεξεργάστηκε ο μεγάλος και αδικημένος στιχουργός Διονύσης Τζεφρόνης. Μερικά που ήταν αγριωπά τα μαλάκωσε και άλλα τα έγραψε από την αρχή. Αθικτα έμειναν μόνο το «Οχι, δεν πουλάμε» και το «Γεροαγρότης». Τις μουσικές μου σημειώσεις ενσωμάτωσε στη ενορχήστρωσή του, με δημιουργική αφομοίωση, ο Τάσος Καρακατσάνης που είναι και σπουδαίος συνθέτης, καθώς δεν ένιωθα έτοιμος να την αναλάβω ο ίδιος.

Πιο συγκεκριμένα;

Ενσυνείδητα αξιοποίησα τον γραμματικό τόνο της ομιλούμενης γλώσσας μας, η οποία, με τον δυναμικό της χαρακτήρα τώρα, καθοδηγεί τη γένεση της μελωδίας, με την εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών. Είχα ήδη μελετήσει τη γλώσσα μας από φωνολογικής άποψης και είχα διαπιστώσει ότι η γλώσσα μας τραγουδάει. Ακουγα τη μουσική της μέσω των τονικών της ενοτήτων, που είναι οι φωνητικές της λέξεις. Αυτές είναι που στα χέρια του συνθέτη γίνονται μουσικές λέξεις, δηλαδή γλωσσικά μουσικά σημεία της Ελληνικής Μουσικής Γλώσσας, η οποία ως σημειακό σύστημα υπακούει στις περίφημες διχοτομίες Σουσέρ και άρα δικαιούται να είναι μια τέλεια γλώσσα, όπως και η μουσική γλώσσα κάθε λαού. Σε αυτές τις φωνητικές της λέξεις, πνευστικές φράσεις, ζωγραφίζεται σε εμβρυακή μορφή η ελληνική μουσική φράση. Εκεί αρχίζουν να ξεχωρίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της: μήκος, πλάτος, περιοδικότητα κ.λπ. Εκεί διακρίνονται, αχνά έστω, τα γνωρίσματα της μελωδίας της γλώσσας μας. Από τα παραπάνω καταλαβαίνει και ο πιο απλός Ελληνας την άμεση σχέση της μουσικής μας γλώσσας με την ομιλούμενη γλώσσα μας. Είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος.

Πάμε λίγο στο σημερινό σας έργο. Πειραματίζεστε πολύ. Σας θεωρώ αβανγκαρντ συνθέτη. Ακουσα τη διασκευή τού «Μπήκαν τα γίδια στο μαντρί». Πώς εξελίσσεται η μουσική και δη το παραδοσιακό; Είστε υπέρ των διασκευών;

Δεν ξέρω πόσο αβανγκάρντ συνθέτης είμαι. Αυτό που ξέρω σίγουρα είναι ότι είμαι έλληνας συνθέτης. Και χαρακτηρίζω τα έργα μου αβανγκάρντ, δηλαδή εμπροσθοφυλακή στον αγώνα που δίνω με τους μουσικούς μου στο σεξτέτο Ανέλιξη, για να έρθει η Ελληνική Μουσική Γλώσσα στο προσκήνιο. Για τον σκοπό αυτό έκρινα ότι περισσότερο χρήσιμες είναι οι μουσικές μου νουβέλες, νέο είδος πρωτοποριακό για τη μουσική παγκοσμίως, όπως έχει χαρακτηριστεί στον ημερήσιο Τύπο. Η καθεμία είναι εμπνευσμένη από ένα δημοτικό τραγούδι και φέρει τον ίδιο τίτλο με αυτό. Είναι κατεξοχήν έργα αβανγκάρντ για τον σκοπό μας, γιατί εμπνευσμένα από το δημοτικό τραγούδι είναι a priori γραμμένα στην Ελληνική Μουσική Γλώσσα, θεματοφύλακας της οποίας είναι το δημοτικό μας τραγούδι. Η μουσική νουβέλα δεν είναι διασκευή. Είναι ένα πρωτότυπο μοντέρνο έργο σύγχρονης ελληνικής μουσικής. Είμαι εναντίον των διασκευών, γιατί κάνουν τα δημοτικά μας τραγούδια και τα τραγούδια των προικισμένων λαϊκών μας δημιουργών σαν τους τσολιάδες με ματογυάλια μαύρα, φράκο και ημίψηλο καπέλο, δηλαδή καρικατούρες.

Πείτε μας για το σεξτέτο Ανέλιξη…

Είναι αυτό με το οποίο παίζουμε τις μουσικές μου νουβέλες. Το αποτελούν κορυφαίοι μουσικοί με τους οποίους παίζουμε μαζί από το 2012-13. Σήμερα δίνουμε συναυλίες ίδρυσης Δημοτικών Μουσικών Βιβλιοθηκών, οι οποίες θα φιλοξενούν τις παρτιτούρες της πόλης και της ευρύτερης περιοχής. Περιμένουμε αυτή η σημαντική μουσική πράξη να σηκώσει ένα αεράκι μουσικής άνοιξης στην ελληνική μουσική και μάλιστα από την περιφέρεια προς το αγκυλωμένο κέντρο. Προωθείται σύντομα και το σχετικό δίκτυο πόλεων. Φέρνουμε στο φως έναν νέο ελληνικό μουσικό κόσμο, με πρωτόγνωρα μουσικά χαρακτηριστικά, μέσα από έργα λόγιας μουσικής, που εμπεριέχουν και την ιστορικότητα της δυτικής μουσικής που είναι πρώτα ελληνική και μετά δυτική.

Εχετε μελοποιήσει τον Ιπποκράτειο Ορκο; Αυτό αλήθεια πώς έγινε;

Είναι μελοποίηση του ομώνυμου κειμένου του Ιπποκράτη σε μορφή ορατορίου για συμφωνική ορχήστρα, μεικτή χορωδία και τέσσερις σολίστες. Ηταν παραγγελία του Ομίλου Φίλων του Ιπποκρατείου Ορκου, από σαράντα προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών που συσπείρωσε ο ιδεολόγος καθηγητής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Σακελλάρης Καρπάθιος. Υπό την προεδρία του έγιναν ενέργειες και παίχτηκε το έργο στο Ηρώδειο το 2001. Μεταδόθηκε από το κανάλι της Βουλής και από την ΕΡΤ με παρέμβαση του Ομίλου, ενώ αποσπάσματά του παίχτηκαν από το CNN. Η παρτιτούρα του έργου εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο Φίλιππος Νάκας. Επιλέχτηκε από την Κρατική Ορχήστρα Καΐρου για να παιχτεί στην Οπερα της Αιγύπτου στο νησί του Νείλου, με πρόταση να έρθουν την άλλη χρονιά για να το παίξουν στο Ηρώδειο με έξοδα μόνο ένα γεύμα και μία διανυκτέρευση. Υπάρχει η σχετική αλληλογραφία με το υπουργείο Πολιτισμού της Αιγύπτου. Είναι ένα έργο ικανό να αποτελέσει σπουδαίο μέσο πολιτιστικής διπλωματίας της πατρίδας μας.

Σε τι συνίσταται η μουσική σας θεωρία;

Δεν πρόκειται για θεωρία. Ασε που τρέμω αν εκληφθεί ως μουσική θεωρία και πέσει στους δασκάλους. Αντε να ξεκολλήσουμε μετά από εκεί. Εγώ το θεωρώ ως ένα σύνολο σκέψεων που προέκυψαν από πολύχρονη μελέτη, έρευνα και χιλιάδες ασκήσεις σύνθεσης. Το σύνολο αυτών αποτελούν τη Μουσική Πρόταση Σύνθεσης για τη δημιουργία σύγχρονων έργων λόγιας μουσικής με ιδιότητες και χαρακτηριστικά που να τα καθιστούν έργα ελληνικά. Ηταν ένα πηγαινέλα ανάμεσα σε νέες μουσικές θεωρήσεις που εφαρμόζονταν στη σύνθεση έργων όπου καθώς την αντιμετώπιζα ως ερευνητική διαδικασία, όπως πάντα, προέκυπταν από την πράξη νέες ιδέες και ούτω καθεξής, χωρίς ποτέ να λείπει από τα έργα μου η ιστορικότητα από τα διάφορα επίπεδα εξέλιξης της μουσικής.

Ποιο είναι το έργο που θα θέλατε να γράψετε στις μέρες μας και γιατί;

Ξέρετε, ο Ιπποκράτης χρησιμοποιούσε τη μουσική ως θεραπευτικό μέσο. Σε επισκέψεις του έπαιρνε μαζί του και έναν μουσικό και δοκίμαζε ο ασθενής σε ποιον μουσικό τόνο αντιδρά θετικά και τον αξιοποιούσε. Από τον Ιπποκράτη έμεινε και ο ιατρικός όρος τόνωση του ασθενούς. Θα ήθελα, αν υπάρχει, να εμπνευστώ τη μουσική ενός έργου, όχι μόνο που θα τονώσει τους πάσχοντες από τον κορωνοϊό, αλλά να τον τρομοκρατήσει και να μας αφήσει ήσυχους. Επίσης πιστεύω ότι υπάρχει μουσική τρομοκράτησης της βαρβαρότητας. Μακάρι να μπορούσα να την εμπνευστώ, μήπως και ησυχάζαμε από τα πάσης φύσεως «Μπαρμπαρός» και βαρβάρους, από δύση και ανατολή. Θα ήθελα να τους αφιερώσω το κουαρτέτο μου «Μπήκαν τα γίδια στο μαντρί».