Είναι η στιγμή που τα βλέμματα όλου του φιλότεχνου κόσμου στρέφονται στη Βενετία. Η πόλη-σκηνικό μετατρέπεται σε τεράστια αίθουσα τέχνης, όπου μουσεία και εντυπωσιακά μέγαρα (palazzi), μοναστήρια και αποθήκες νοικιάζονται μήνες πριν σε εξοργιστικά υψηλές τιμές, για να φιλοξενήσουν το όνειρο κάθε καλλιτέχνη: μια θέση σε ένα πέρασμα που μπορεί να κερδίσει έστω και μερικές ματιές ορισμένων από τους χιλιάδες επισκέπτες της πιο φημισμένης και της μεγαλύτερης ίσως παγκοσμίως εικαστικής διοργάνωσης, της Μπιενάλε.
Φέτος ο συναγωνισμός για την 57η Μπιενάλε της Βενετίας είναι μεγάλος, καθώς έχει απέναντί της την documenta 14. Πόσω μάλλον που η γερμανική διεθνής έκθεση δεν έπεται, ως είθισται όταν οι δύο διοργανώσεις συμπίπτουν –μία φορά στη δεκαετία –αλλά έχει αρχίσει και μάλιστα πολύ πιο κοντά στη Βενετία (σε σχέση με την έδρα της, το Κάσελ), στην Αθήνα.
Τι θα πρέπει να περιμένουμε λοιπόν απέναντι στην αμιγώς πολιτική (και δική μας) documenta; Την τέχνη ως «μια πηγή ανακούφισης από την πραγματικότητα» ή ως «αντάρτικο ενάντια στην παγκόσμια ανισορροπία», όπως την είχαν αντιμετωπίσει οι προηγούμενοι καλλιτεχνικοί διευθυντές; Κάθε άλλο. Ο τίτλος της φετινής Μπιενάλε δεν είναι παρά ένα σύνθημα: «Viva Arte Viva», σε ελεύθερη απόδοση «Ζήτω η τέχνη».
Αλλάζει λοιπόν σελίδα η Μπιενάλε; Σταματά να έχει το βλέμμα της στραμμένο στην πολιτική και να σχολιάζει καυστικά, εντυπωσιακά (και κάποιες φορές αρκετά εμπορικά) την επικαιρότητα; «Η Μπιενάλε πρέπει να αποτελεί έναν χώρο αφιερωμένο στον ανοιχτό διάλογο μεταξύ καλλιτεχνών και ανάμεσα στους καλλιτέχνες και το κοινό. Η συγκεκριμένη είναι σχεδιασμένη με τους καλλιτέχνες, από τους καλλιτέχνες και για τους καλλιτέχνες. Ασχολείται με τις μορφές που προτείνουν, τις ερωτήσεις που θέτουν, τις πρακτικές που αναπτύσσουν και τις μορφές ζωής που επιλέγουν» απαντά η καλλιτεχνική της διευθύντρια Κριστιάν Μασέλ, η τέταρτη γυναίκα που αναλαμβάνει τα ηνία της διοργάνωσης στα 122 χρόνια λειτουργίας της. «Η τέχνη είναι ένας τόπος όπου μπορείς να επανεφεύρεις τον κόσμο» υποστηρίζει η γαλλίδα επιμελήτρια, η οποία άλλωστε αγαπά να εφευρίσκει τρόπους για να παρουσιάζει –ή και να βλέπει –αλλιώς τα πράγματα, όπως έκανε το 2000 όταν ανέλαβε τη δημιουργία της συλλογής σύγχρονης τέχνης στο Κέντρο Πομπιντού, την οποία και ονόμασε «Συλλογή σύγχρονης τέχνης με δυνατότητα προοπτικής».
Και με την μπιεναλική πείρα που της προσφέρει το γεγονός ότι έχει επιμεληθεί στο παρελθόν τα εθνικά περίπτερα της Γαλλίας και του Βελγίου ετοιμάζει μια έκθεση με 120 καλλιτέχνες από 51 χώρες, εκ των οποίων 103 λαμβάνουν μέρος πρώτη φορά στη διοργάνωση. Το ένα τρίτο δε προέρχεται από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και της Λατινικής Αμερικής. Δεν πρόκειται όμως για έκθεση ως ενιαίο αφήγημα, αλλά είναι τεμαχισμένη σε εννέα διαφορετικά περίπτερα, σε μια προσπάθεια να ειρωνευτεί τη βασική δομή της Μπιενάλε που στηρίζεται στις εθνικές συμμετοχές, οι οποίες παρεμπιπτόντως φέτος φτάνουν τις 85, τρεις εκ των οποίων κάνουν φέτος ντεμπούτο: το Κιριμπάτι, η Νιγηρία και η Αντίγκουα και Μπαρμπούντα.
Χαρά και εργασία
Δύο από τα εννέα αυτά «δια-περίπτερα» ή κεφάλαια, σύμφωνα με τη Μασέλ, θα αναπτυχθούν στο παλιό ιταλικό περίπτερο, στον χώρο των Κήπων, όπου βασικός άξονας θα είναι η ρήση «χαρά και εργασία» και ο Δανοϊσλανδός Ολαφούρ Ελίασον μεταφέρει από τη Βιέννη το πρότζεκτ «Πράσινο φως», όπου βοηθά μετανάστες και πρόσφυγες να φτιάχνουν λάμπες με τη βοήθεια του ντόπιου πληθυσμού και εν συνεχεία να τις πωλούν και με τα χρήματα να βοηθούνται άλλοι πρόσφυγες. Τα υπόλοιπα επτά –ανάμεσά τους και το Περίπτερο του Κοινού, στο οποίο συμμετέχει ο δικός μας Γιώργος Σαπουντζής –θα φιλοξενηθούν στο Αρσενάλε.
Η Κριστιάν Μασέλ μάς υπόσχεται ότι στο επίκεντρο θα βρίσκεται ο καλλιτέχνης και δεν μένει στη θεωρία, αλλά περνά και στην πράξη με τρεις τρόπους. Πρώτον, συστήνει τους καλλιτέχνες μέσω βίντεο που ανεβαίνουν στη ιστοσελίδα της Μπιενάλε. Δεύτερον, τους έχει ζητήσει να δημοσιοποιήσουν τη λίστα με τα αγαπημένα τους βιβλία, η οποία θα εκτεθεί στο κεντρικό περίπτερο και θα συμπεριληφθεί στον κατάλογο, ώστε οι επισκέπτες να γνωρίσουν καλύτερα τον τρόπο σκέψης και τις επιρροές τους. Και τρίτον, για δύο ημέρες κάθε εβδομάδα και καθ’ όλη την εξάμηνη διάρκεια της Μπιενάλε διοργανώνει γεύματα, όπου οι καλλιτέχνες και φιλότεχνοι θα συντρώγουν και θα συζητούν περί τέχνης, ενώ όσοι δεν παρίστανται θα μπορούν να παρακολουθούν την κουβέντα ζωντανά μέσω Διαδικτύου.
Και η πολιτική; Ετσι εν μια νυκτί η Μπιενάλε αποφασίζει να γυρίσει σελίδα, να αφήσει πίσω την κριτική και να μετατραπεί σε γιορτή τέχνης ώστε να αποφύγει την άμεση σύγκριση με την documenta 14; Τώρα, σε μια εποχή που η οικονομική κρίση ολοένα και βαθαίνει, η άνοδος της Ακροδεξιάς είναι πιο απειλητική από ποτέ, η Ευρωπαϊκή Ενωση βρίσκεται σε υπερβολικά εύθραυστη ισορροπία και οι ΗΠΑ έχουν τον πιο αμφιλεγόμενο ηγέτη των τελευταίων δεκαετιών, αποφασίζει να απεκδυθεί τον πολιτικό της μανδύα; Οσο κι αν αυτός ώς έναν βαθμό ήταν επιφανειακός και κάτω από τον οποίο εξελισσόταν ένα μεγάλο παιχνίδι επιβολής καλλιτεχνών και συλλεκτών, όπου η παρουσία κάποιου ακόμη και στα παράλληλα γεγονότα της διοργάνωσης ήταν αρκετή για να επιβεβαιώσει ή να επιτρέψει την πανηγυρική επάνοδό του στη διεθνή εικαστική σκηνή (και το παρελκόμενο εμπόριο της); Φετινή απόδειξη άλλωστε η φαραωνικής λογικής έκθεση-επιστροφή του Ντέμιαν Χερστ και η πιο χαμηλών τόνων, αλλά σε κεντρικό πέρασμα έκθεση-επιβεβαίωση του Γιαν Φαμπρ.
Φεμινισμός και γενοκτονία
Η απάντηση θα είναι, όπως όλα δείχνουν, αρνητική. Οσο κι αν η καλλιτεχνική διευθύντρια φαίνεται να θέλει, τουλάχιστον σε πρώτο επίπεδο, να εστιάσει στην ίδια την τέχνη και στη σχέση της με τον θεατή, τα εθνικά περίπτερα φαίνεται πως δεν θα ακολουθήσουν την ίδια πολιτική. Πεδίο ανοιχτό, με διεθνή μάλιστα προβολή, οι εθνικές συμμετοχές που δεν θα αφήσουν την ευκαιρία να πάει χαμένη. Παρότι οι περισσότερες χώρες δεν ανοίγουν ακόμη τα χαρτιά τους, το κλίμα είναι σαφώς στραμμένο προς τα ζητήματα που προβληματίζουν τη σύγχρονη κοινωνία. Κι αν η Ελλάδα προτείνει ένα λαβυρινθώδες «Εργαστήριο διλημμάτων» με την υπογραφή του Γιώργου Δρίβα και σε επιμέλεια Ορέστη Ανδρεαδάκη που θέτει ζητήματα ηθικής αποφάσεων, ο φεμινισμός φαίνεται να απασχολεί τους πέντε καλλιτέχνες των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Η «πολιτιστική γενοκτονία» που έχει υποστεί το Ιράκ πρωταγωνιστεί στο ιρακινό περίπτερο, όπου πρωταγωνιστικό ρόλο έχουν 40 αρχαιότητες, αρκετές εξ αυτών επαναπατρισμένες μετά τη λεηλασία του 2003.
Η βρετανίδα γλύπτρια Φίλιντα Μπάρλοου θα δημιουργήσει ένα έργο που θα «ξεχειλίζει» από το περίπτερο της χώρας της. Ωστόσο δεν αποκαλύπτει τι ακριβώς θα είναι το έργο της «Folly», αν και αφήνει να διαρρεύσει ότι πρόκειται για μια «μεγάλη αποκάλυψη», που θα έχει έντονο συμβολικό χαρακτήρα σχετικά με την «τοξική εποχή μας». Οι Γάλλοι κατεβαίνουν με τον Ξαβιέ Βεϊλάν που θα δημιουργήσει επιτούτου μουσικά όργανα, ενώ το περίπτερο που θα μοιάζει χτυπημένο από σεισμό θα αποτελεί στούντιο εν λειτουργία για όποιον μουσικό επιθυμεί να δουλέψει νέο υλικό, ως σχόλιο στην πολυπολιτισμικότητα.
Και μόνο η παρουσία της Αυστραλίας με την Τρέισι Μόφατ, την πρώτη ιθαγενή καλλιτέχνιδα που συμμετέχει στην Μπιενάλε, είναι πολιτική θέση. Την ώρα που η επίσημη συμμετοχή της Τουρκίας με τον Σεβντέτ Ερέκ θα έχει άξονα την αδυναμία επικοινωνίας, με υποβόσκοντα σχόλια για τον διχασμό που επικρατεί στη γείτονα μετά το πρόσφατο δημοψήφισμα, η 41χρονη Τουρκάλα Εκίν Ονάτ θα μεταφέρει μέσω περφόρμανς τα βασανιστήρια που έχουν υποστεί τούρκοι πολίτες βάσει 2.000 υποθέσεων όπως περιγράφονται στην εσωτερική αλληλογραφία της αστυνομίας σε μια βίλα εκτός Μπιενάλε. Οι Τυνήσιοι που επιστρέφουν ύστερα από απουσία μισού αιώνα, θα σχολιάσουν το Μεταναστευτικό και θα εκδίδουν ταξιδιωτικά έγγραφα σε τρία σημεία της πόλης. Κι ακόμη είναι πολλοί που δεν έχουν ανοίξει τα χαρτιά τους.
info
Η 57η Μπιενάλε της Βενετίας εγκαινιάζεταιστις 13 Μαΐου. Εως τις 26 Νοεμβρίου
Αναζήτηση
