Από την Κρήτη στο Αϊβαλί, από τον Πόντο στη Δράμα

ΠΩΣ ΥΠΗΡΕΤΗΣΕ Η ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΩΝ
ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΤΙΣ ΑΝΤΙΜΑΧΟΜΕΝΕΣ ΕΘΝΙΚΕΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ;
ΠΩΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΑΛΕΙΨΗ
ΤΩΝ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΓΙΑ ΤΗΝ
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΕΚΕΙΝΩΝ ΠΟΥ ΕΜΕΙΝΑΝ ΩΣ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΕΣ;
ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΤΗΚΑΝ ΑΥΤΟΙ ΠΟΥ ΕΜΕΙΝΑΝ ΚΑΙ ΑΥΤΟΙ
ΠΟΥ ΕΦΥΓΑΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΟ ΠΛΕΥΡΕΣ; ΟΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
ΣΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΑΥΤΑ ΕΧΟΥΝ ΔΟΘΕΙ, ΩΣ ΕΠΙ ΤΟ
ΠΛΕΙΣΤΟΝ, ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ «ΕΘΝΙΚΟΥ
ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΟΣ»
Αν και πέρασαν 80 χρόνια από τότε που αποφασίστηκε η διαβόητη «ανταλλαγή ελληνοτουρκικών πληθυσμών» η συζήτηση σχετικά με τις αιτίες και τους όρους διεξαγωγής της, και κυρίως την τύχη των ανθρώπων που η μοίρα τους καθορίστηκε από αυτήν, μπήκε σε νέες βάσεις, πρώτον όσον αφορά τη νηφαλιότητά της και δεύτερον διότι ασχολείται και με τις δύο ομάδες που ανταλλάχθηκαν και όχι μόνο με τη «δική μας πλευρά». Ύστερα από τη συλλογή άρθρων που επιμελήθηκε ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης το 1992 και ο γράφων το 2006, η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία εμπλουτίζεται από μία μονογραφία του ΒορειοΙρλανδού δημοσιογράφου Βruce Clark που μεταφράστηκε από τα αγγλικά. Το βιβλίο αποτελεί καρπό του ερευνητικού πάθους του συγγραφέα να αναζητήσει μέσα από βιβλιογραφική έρευνα αλλά και από συνεντεύξεις των τελευταίων επιζώντων της Ανταλλαγής τις πτυχές που παραμένουν στη σκιά των τετριμμένων αναλύσεων του εθνοκεντρισμού.

Βruce Clark

ΔΥΟ ΦΟΡΕΣ ΞΕΝΟΣ

OΙ ΜΑΖΙΚΕΣ ΑΠΕΛΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΑΝ ΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΙΑ

ΜΤΦ. ΒΙΚΥ ΠΟΤΑΜΙΑ ΕΚΔ. ΠΟΤΑΜΟΣ, 2007 ΣΕΛ. 309, ΤΙΜΗ 23 ΕΥΡΩ

Οι άνθρωποι

Στην κλασική αφήγηση, για την μία πλευρά, εάν οι Έλληνες πρόσφυγες είναι οι ήρωες και τα θύματα της καταστροφής ή του ξεριζωμού, οι άνθρωποι που ακολούθησαν την αντίστροφη πορεία αγνοούνται και με το ζόρι αντιμετωπίζονται ως αντίβαρο, ανεπαρκές και αυτό, στατιστικό μέγεθος. Για την άλλη πλευρά, οι μουσουλμάνοι, δυνάμει Τούρκοι, συρρέουν από την καταρρέουσα Αυτοκρατορία για να συμβάλουν στη συγκρότηση της νέας Τουρκίας. Το παρελθόν τους αποσιωπάται, και μαζί του οι πολιτισμικές και γλωσσικές ετερότητες που φέρνουν μαζί τους. Ο Clark (αρχισυντάκτης σήμερα στον Εconomist) προσεγγίζει τους ανθρώπους ως υποκείμενα της ιστορίας, τα οποία παραμένουν άνθρωποι που παρασύρθηκαν από τη δίνη της ιστορίας. Το βιβλίο αξίζει την προσοχή του αναγνώστη που ενδιαφέρεται για ζητήματα της συγκρότησης του ελληνικού κράτους και έθνους, την ανταλλαγή ως ιστορικό γεγονός και ανθρώπινο δράμα. Πλησιάζει μάλιστα και δίνει τον λόγο σε ανθρώπους που «ανταλλάχθηκαν», θύματα της διαδικασίας εθνοποίησης στην τελική και πιο επώδυνη πράξη διαχωρισμού πληθυσμών και εδαφών μεταξύ του ελληνικού και τουρκικού έθνουςκράτους. Διαδρομές από την Κρήτη στο Αϊβαλί, από τη Θεσσαλονίκη στην Κωνσταντινούπολη, από την Αργυρούπολη του Πόντου στη Δράμα αποτελούν το υλικό που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας «εξανθρωπίζοντας» το όλο ζήτημα, χωρίς όμως να υποβαθμίζει την ιστορικότητα και την ιδεολογική σύγκρουση που ενυπάρχει. Στη Λωζάννη

Από την άλλη πλευρά, το βιβλίο εστιάζει στη διπλωματική σκηνή της Διάσκεψης της Λωζάννης, όπου οριστικοποίησε τη στρατιωτική σύγκρουση και «διευθέτησε» με άγριο ρεαλισμό το ζήτημα των εθνοτήτων. Η Ανταλλαγή, όπως επικυρώθηκε από τη Σύμβαση της Λωζάννης γίνεται αντιληπτή στα πολιτικά και στρατιωτικά συμφραζόμενα της παράλληλης ανασυγκρότησης των δύο γειτονικών κρατών και κυρίως στην εμπέδωση του «μονο-εθνισμού». Στην Λωζάννη, έδαφος και πληθυσμοί αποτέλεσαν και πάλι το διακύβευμα στο διπλωματικό τραπέζι μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και των Δυνάμεων. Η Συνδιάσκεψη, έξι μήνες πριν καταλήξει σε οριστικές αποφάσεις για το μέλλον της Τουρκίας, συνέταξε τη Σύμβαση της Λωζάννης, δηλαδή όρισε με νομικά δεσμευτικούς κανόνες, ρύθμισε με πρωτοφανή, μη αναστρέψιμο και υποχρεωτικό τρόπο την τύχη περίπου δύο εκατομμυρίων ανθρώπων, μεγιστοποιώντας τα κύματα προσφύγων που ήδη είχαν προηγηθεί. Ασφαλώς οι αποφάσεις που υιοθετήθηκαν στη Λωζάννη αποτελούν προϊόν συμβιβασμού αντίθετων επιδιώξεων των διαπραγματευτών και βέβαια μέσα στο πνεύμα των καιρών (βλ. και συνέντευξη του Βruce Clark στο Βιβλιοδρόμιο , «ΤΑ ΝΕΑ» 26-27 Μαΐου 2007). Είναι συνυφασμένες με τα ερωτήματα που καθορίστηκαν από τα πολιτικά συμφέροντα και το ιδεολογικό υπόβαθρο των δύο χωρών, αλλά και τις προσδοκίες και εκτιμήσεις τους για την επόμενη μέρα. Εν τέλει, η Λωζάννη εγκαθίδρυσε την «νέα εποχή» στις δύο γειτονικές χώρες, επιβάλλοντας την ιδέα του «καθαρού εθνικού κράτους». Η υποχρεωτικού χαρακτήρα ανταλλαγή πληθυσμών αναμφισβήτητα αποτέλεσε το δραστικότερο μέσο για την επίτευξη του προγράμματος εθνικής ομογενοποίησης εξαλείφοντας σχεδόν το μειονοτικό φαινόμενο στη θρησκευτικοεθνική του διάσταση σε Ελλάδα και Τουρκία.

Από την πλευρά της η Ελλάδα πλέον απέβλεπε αποκλειστικά στην εσωτερική της σταθερότητα και ανάπτυξη καταδικάζοντας του υπαίτιους της Μικρασιατικής Καταστροφής και αναλαμβάνοντας να εγκαταστήσει και να απορροφήσει οικονομικά και κοινωνικά τους πρόσφυγες. Ένα έργο γιγαντιαίο («το ανεπανάληπτο επίτευγμα» όπως εύστοχα ονομάζει ο Γ. Μαυρογορδάτος) το οποίο επηρέασε βαθιά την ελληνική κοινωνία σε όλες τις πτυχές της. Απέναντι, η Τουρκία επιχειρούσε να επιβάλει το νέο πολιτικό και κοινωνικό πρόγραμμα σε πρωτάκουστες ιδεολογικές βάσεις με την αντικατάσταση των οθωμανικών δομών ύστερα από τα δεινά των συνεχών πολεμικών συγκρούσεων και της εδαφικής συρρίκνωσης.

Ξεριζωμός

Η διαδικασία του ξεριζωμού ολοκληρώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930, δημιουργώντας ανυπολόγιστο πόνο και απώλειες για τους ανταλλαχθέντες και εκδιωγμένους, τους «δυο φορές ξένους». Από τη Σύμβαση της Λωζάννης καλύφθηκαν εν τέλει περίπου 400.000 μουσουλμάνοι της Ελλάδας και 1.220.000 εκατομμύρια Ελληνορθοδόξων της Τουρκίας, καθώς ρυθμίστηκε de iure εν μέρει αυτό που ήταν μια de facto πραγματικότητα κυρίως για εκατοντάδες χιλιάδες χριστιανούς, αλλά και μουσουλμάνους πρόσφυγες, οι οποίοι εκδιώχθηκαν με άμεση ή έμμεση βία από το 1913 και ύστερα, από τη Μικρά Ασία και τη Θράκη οι πρώτοι, και τις Νέες Χώρες ή τη Θεσσαλία οι δεύτεροι.

Το βιβλίο Δυο φορές ξένος αποτελεί μια ψύχραιμη αναζήτηση των παραγόντων που οδήγησαν στην Ανταλλαγή, προσφέροντας στον αναγνώστη τη διπλή όψη του ζητήματος, του ανθρώπινου και του ρεαλιστικού. Αναμφίβολα αποτελεί ένα ανάγνωσμα το οποίο χωρίς να υπολείπεται σε επιστημονική τεκμηρίωση γοητεύει με την επιλογή των ανθρώπινων διαδρομών της προσφυγιάς και του ύφους της γλώσσας του.

Ο Κώστας Τσιτσελίκης είναι νομικός, επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας