Τότε που η Ανατολή μάγευε τους περιηγητές

Πολύτιμο έργο για τη νεοελληνική ενδυματολογία και λαογραφία η Συλλογή Ι.

Κοιλαλού με χαρακτικά 16ου-19ου στο Μπενάκη.

Πέρα από κάθε άλλη τους αξία, είναι βέβαιο ότι οι εικαστικές τέχνες προσφέρουν

μια ανεξάντλητη όσο και αναντικατάστατη πηγή γνώσεων για το πώς ήμασταν

παλαιότερα, είναι μια «βάση δεδομένων», ένα διαχρονικό μουσείο με απεικονίσεις

ανθρώπων και τόπων. Η χαρακτική ειδικότερα – αυτή η «χάρτινη τηλεόραση» όπως

την αποκαλέσαμε στη στήλη αυτή – λειτούργησε εξαρχής ως δυνατότητα να

παράγεται και να μεταδίδεται μια εικόνα σε πολλά αντίτυπα και σε διάφορους

τόπους. Είναι η «ζωγραφική του ταξιδιώτη», βασισμένη σε σκίτσα από κοντά ή από

φαντασία, σε αυτόνομα φυλλάδια ή λευκώματα ή και συνοδεύοντας περιηγητικά

βιβλία.

Για τον δικό μας χώρο – στο μεταίχμιο Ανατολής – Δύσης, απ’ τον Ηρόδοτο ακόμα

– η αξία των ευρωπαϊκών χαρακτικών είναι βέβαια γνωστή, ωστόσο οι εκπλήξεις

δεν λείπουν. Αθόρυβα εργαζόμενοι συλλέκτες συγκεντρώνουν τέτοιες έντυπες

εικόνες και κάποια στιγμή τις παραδίδουν στο έθνος ως οργανική ενότητα, η

οποία πλέον προσφέρει πολύ περισσότερα από όσο τα μεμονωμένα έργα, καθώς η

εξαντλητική αποθησαύριση και συσχέτιση φέρνει στο φως τάσεις, πληροφορίες και

νοοτροπίες άλλων εποχών τις οποίες ούτε τότε ούτε τώρα έχουμε

συνειδητοποιήσει.

Ιστορική έρευνα λοιπόν είναι κατ’ αρχάς η ελληνοαγγλική έκδοση

«Ελληνική Ενδυμασία» που μόλις κυκλοφόρησε από το Μουσείο Μπενάκη, έργο

εντυπωσιακό για τα χέρια μας (βαρύς τόμος σε ακριβό χαρτί), το βλέμμα

(εκατοντάδες έγχρωμες εικόνες ανθρώπων της Ελλάδας και του Αιγαίου με τοπικές

φορεσιές) αλλά και για την ειδικότερη περιέργεια, αφού κάθε αναδημοσιευόμενο

έργο συνοδεύεται από εξαντλητικά σχόλια και μεταμορφώνεται σε γλαφυρή

ιστορική, αισθητική και λαογραφική μελέτη. Η συνολική επιστημονική συντακτική

επιμέλεια ανήκει στην κ. Φανή-Μαρία Τσιγκάκου, επιμελήτρια του Μουσείου και

πολύ γνωστή εδώ και διεθνώς για την ενασχόλησή της με την εικονογραφία του

φιλελληνισμού, με πολλές σχετικές εκθέσεις και μελέτες. Η ειδικότερη καταγραφή

και πραγματογνωμοσύνη των έργων οφείλεται στην επίσης αφοσιωμένη στο δύσκολο

αυτό είδος κα Λεονόρα Ναβάρι και η συλλογή η ίδια στον Ι.Δ. Κοιλαλού, έναν

άνθρωπο που αθόρυβα έθεσε στόχο ζωής τη συγκέντρωση αυτού του υλικού και

παραδίδει τώρα το έργο του στο Μουσείο και στο ευρύτερο κοινό.

Θησαυρός: Είναι μια προσφορά πολύτιμη, από πολλές απόψεις: Καταγράφει

και συγκεντρώνει πρώτ’ απ’ όλα τα ίδια τα χαρακτικά και λειτουργεί ως θησαυρός

κυριολεκτικά. Παράλληλα είναι ένα λεξικό των σχετικών ειδικών ζωγράφων, των

συνθηκών εργασίας τους. Η ίδια η απεικόνιση μας δίνει το κύριο θέμα, την

ενδυμασία. Είναι μαγευτικό να ψάχνει κανείς με το σημερινό έμπειρο βλέμμα αυτή

την ανεξάντλητη ποικιλία από φορεσιές, υφάσματα, στολίδια, καθώς επίσης –

συμπληρώνουμε εμείς επιπλέον – και στάσεις σώματος, κινησιολογία και

διαπροσωπική συμπεριφορά, όπως εμμέσως πλην σαφώς τεκμαίρεται από τις σύνθετες

παραστάσεις. Ακόμη μακρύτερα, είναι στιγμές που οι εικόνες έχουν ποιητική

διάσταση, καθώς οι ωραίες νησιώτισσες παρουσιάζονται εξιδανικευμένες «με τα

καλά τους», να κοιτάζουν το μέλλον και από συνθετική εικαστική άποψη να

μοιάζουν σαν αγριολούλουδα.

Οριενταλισμός: Εκτός από το βλέμμα των Ευρωπαίων περιηγητών στην υπαίθρια

Ελλάδα της εποχής, υπάρχει και το βλέμμα των Ρωμιών πάνω στον εαυτό μας, ένας

ιδιότυπος ρομαντικός οριενταλισμός που ακόμα δεν έχει μελετηθεί ως συνολικό

φαινόμενο. Θεμελιακό στην κατεύθυνση αυτή είναι το ζωγραφική έργο του Συμεών

Σαββίδη, του ποντιακής καταγωγής Κωνσταντινουπολίτη καινοτόμου καλλιτέχνη που

πρώτος αυτός – αν και σπουδαστής από τη «συντηρητική» (;) Ακαδημία του Μονάχου

– μελέτησε ιμπρεσιονιστικά τον ρόλο του χρώματος. Οι ζωγραφισμένες δικές του

εικόνες από την «καθ’ ημάς Ανατολή» του 1900, αληθινή και μυθοποιημένη,

αναδίδουν μια ιδιαίτερη γοητεία, όχι παραμυθένια όπως του Θ. Ράλλη, όσο

μετεωρισμένη – όπως η Ελλάδα – ανάμεσα στο λόγιο βλέμμα και την αισθητηριακή

εμπειρία του χώρου. Το βιβλίο που μόλις λάβαμε οφείλεται στην επιμελήτρια της

Εθνικής Πινακοθήκης Μαριλένα Κασιμάτη – αφοσιωμένη στην μελέτη του ζωγράφου –

και είναι γεμάτο χρήσιμες πληροφορίες που συνοδεύουν τα δημοσιευόμενα έργα, τα

οποία είδαμε και πέρυσι στη σχετική αναδρομική της Πινακοθήκης.

INFO

* Η Ελληνική Ενδυμασία – Έντυπες πηγές 16ου-19ου αιώνα από τη Συλλογή

Ι.Δ. Κοιλαλού, Μουσείο Μπενάκη (έκδοση και έκθεση).

* Συμεών Σαββίδης, Η ζωή και το έργο του, Εκδόσεις Αδάμ – Πέργαμος.