Αναζήτηση
Είναι απίστευτη η ευκολία με την οποία ανακατεύονται λαοί, κοινωνίες και
κανονιστικές δομές για να καλλιεργηθεί η εικόνα της επερχόμενης, δήθεν,
ευρωπαϊκής πολιτικής ένωσης. Το βασικό ερώτημα είναι κατά πόσον ο
«ευρωσκεπτικισμός» είναι βάσιμος.
Ποιων οι θέσεις είναι ορθές: Του Ζακ Ντελόρ, του Τάκη Λαμπρία και άλλων που
εκτιμούν πως η Ευρώπη αντιμετωπίζει υπαρκτικά προβλήματα; Ή αυτών που εκτιμούν
πως «το ευρώ δημιουργεί μια καινοτόμο ομοσπονδία» και πως «η Ένωση
αναπτύσσεται σ’ ένα δημοκρατικό και συνταγματοποιημένο πολιτικό σύστημα»
πανευρωπαϊκής εμβέλειας;
Εκτός και αν αναφερόμαστε σε δικτατορικές ή φασιστικές καταστάσεις, η ιστορία
διδάσκει πως η «κοινωνία» δεν έπεται αλλά προϋπάρχει των θεσμών. Οι θεσμοί,
εξάλλου, για να είναι νομιμοποιημένοι και βιώσιμοι, εντάσσονται στο πλαίσιο
ενός «κοινωνικού συμβολαίου» σφυρηλατημένου στη μακρόχρονη διαδικασία του
ιστορικού και κοινωνικού γίγνεσθαι κάθε «πολιτικής κοινότητας». Η βιωσιμότητα
των κανονιστικών δομών κάθε πολιτικής κοινότητας οφείλεται στην αλληλεγγύη,
την κοινή κουλτούρα, τα κοινά ιστορικά βιώματα και πολλούς άλλους ορατούς ή
αόρατους παράγοντες, που δημιουργούν μια κοινωνία που συναρτάται όχι μόνο με
ωφελιμιστικές συναλλαγές αλλά πρωτίστως με συλλογικές οντολογικές παραδοχές.
Κατά καιρούς, βεβαίως, επίδοξοι αυτοκράτορες, δικτάτορες, φασίστες και
θιασώτες κοσμοπολίτικων εξομοιώσεων, ορίζουν και επιχειρούν να επιβάλουν τα
δικά τους πιστεύω επί του υπολοίπου κόσμου. Ιστορικά, όλες ανεξαιρέτως οι
διεθνείς ολοκληρώσεις ήταν ηγεμονικού χαρακτήρα: γενοκτονίες, εθνοκαθάρσεις,
εκτοπισμοί και ολοκαυτώματα στο όνομα της μιας ή της άλλης διεθνούς
ιδεολογικής ομοιομορφίας.
Η «ευρωπαϊκή ιδέα», αν και δημιούργησε την προοπτική μιας εθελούσιας διεθνούς
ολοκλήρωσης, δεν απαλλάχτηκε, εν τούτοις, από τα διλήμματα και τα προβλήματα
που θέτει κάθε διεθνής ολοκλήρωση. Δεν απαλλάχτηκε, επίσης, από διαιρέσεις
εντός του ίδιου του φεντεραλιστικού κινήματος: αυτών οι οποίοι αποβλέπουν στη
δημιουργία μιας παραδοσιακής ευρωπαϊκής κοινωνίας και αυτών που στηρίζονται
στα νεωτερικά ιδεολογήματα περί διεθνούς ολοκλήρωσης μέσω κανονιστικών δομών
ωφελιμιστικού χαρακτήρα. Οι τελευταίοι απορρίπτουν τα οντολογικά
χαρακτηριστικά των εθνών – κρατών και κατά βάθος απεχθάνονται την ιδέα έθνος.
Πρεσβεύουν πως απλή ένταξη των ατόμων σε μια επινοημένη (από τους
«πεφωτισμένους») «εταιρικού» χαρακτήρα νομική – θεσμική δομή περιφερειακής ή
και παγκόσμιας εμβέλειας δημιουργεί «πολιτική κοινότητα» που θα αντικαταστήσει
τα ιστορικά έθνη – κράτη. Σημειώνεται πως, στις διεθνείς σχέσεις, οι
νεοφιλελεύθεροι είναι η τελευταία εκδοχή ηγεμονικών καταβολών αυτού του
ρεύματος σκέψης.
Αναμφίβολα, στην Ευρώπη, καταστατικά και πολιτικά, διακηρύττεται ο εθελούσιος
χαρακτήρας της διαδικασίας ολοκλήρωσης. Εν τούτοις, η αποτυχία τόσο της
κοινωνικής όσο και της πολιτικής ένωσης και η σταδιακή ανάπτυξη ενός
πατερναλιστικού συστήματος θεσμικής και οικονομικής αλληλεξάρτησης δημιουργούν
εύλογες επιφυλάξεις και φόβο πως οδηγούμαστε σε κάποια μορφή πατερναλιστικής
ηγεμονίας των ισχυρότερων κρατών. Τίποτα δεν διασφαλίζει, επίσης, πως,
μελλοντικά, μια τέτοια περίεργη διεθνής δομή δεν θα οδηγήσει σε μεγάλες
αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις μεταξύ των ηγεμονικών δυνάμεων της Ευρώπης.
Εάν, βεβαίως, εγκαταλειφθεί η αφετηριακή ιδέα του κοινοτισμού και της
ισοτιμίας, και εάν άμεσα ή έμμεσα (και υποκριτικά) αποδεχόμαστε τον ηγεμονισμό
στην Ευρώπη, οι πιο πάνω προβληματισμοί είναι περιττοί. Όμως, επειδή μια
τέτοια παραδοχή απορρίπτεται, καμιά σοβαρή ανάλυση για την ευρωπαϊκή
ολοκλήρωση δεν μπορεί να παρακάμψει ή να αγνοήσει τον ορατό κίνδυνο
δημιουργίας ηγεμονικών δομών. Εάν αυτό συμβαίνει, δυνατό να οφείλεται είτε σε
αφέλεια είτε σε σκοπιμότητες που εξυπηρετούν τα κράτη τα οποία θα επωφεληθούν
εάν οδηγηθούμε προς την κατεύθυνση μιας Ευρώπης ηγεμονικά ιεραρχημένης.
Είναι γεγονός πως αυτοί οι προβληματισμοί, αν και στην υπόλοιπη Ευρώπη
γίνονται ολοένα και περισσότερο αντικείμενο μιας μεγάλης συζήτησης για τη
μορφή και το χαρακτήρα της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής, στην Ελλάδα, πλην
ελαχίστων εξαιρέσεων, οι αναλύσεις επισκιάζονται από τη συμβατική σοφία. Η
συμβατική σοφία και εφήμερες σκοπιμότητες, είτε αναπαράγουν παρωχημένες και
αποτυχημένες νεωτερικές ιδέες των δεκαετιών του 1940 και 1950 («καινοτόμες
ομοσπονδίες», «συνταγματοποιημένο πολιτικό σύστημα», κτλ.), είτε συμβάλλουν
στη γενικότερη σύγχυση που προκαλεί η προσπάθεια αναπαραγωγής αμερικανικών
ιδεών σε ευρωπαϊκό επίπεδο («επαναξιολογήσεις των μοντέλων κοινωνικής και
οικονομικής οργάνωσης της Ευρώπης», «εξευρωπαϊσμός της κρατικής κυριαρχίας»,
«μεταβιομηχανικές κοινωνίες» που θα αντικαταστήσουν δήθεν τις παραδοσιακές
κοινωνίες και θα καταργήσουν το έθνος – κράτος κτλ.).
Ο Παναγιώτης Ήφαιστος είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικών
Σπουδών , Έδρα Jean Monnet, Ευρωπαϊκή Πολιτική Ολοκλήρωση
