«Μας μιλάνε σαν να γράφτηκαν σήμερα»

Είναι ένας από τους σπουδαιότερους νεοελληνιστές παγκοσμίως. Η διδακτορική του διατριβή αφορούσε το ελληνικό μυθιστόρημα του Μεσοπολέμου, ο ίδιος έχει δημοσιεύσει σειρά άρθρων για τον Σολωμό, τον Καρυωτάκη, την ποντιακή διάλεκτο και το περίφημο «γλωσσικό ζήτημα», ενώ έχει μεταφράσει στα αγγλικά, εκτός άλλων, τον «Μοσκώβ Σελήμ» και τρία διηγήματα του Βιζυηνού («Θρακικές ιστορίες») για την «Αιώρα». Δεν είναι υπερβολή, εξάλλου, αν ισχυριστεί κανείς ότι στον Πίτερ Μάκριτζ χρωστάμε το ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον Κοσμά Πολίτη (στα μυθιστορήματα «Στου Χατζηφράγκου» και «Ερόικα» για τη «Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη» των εκδόσεων Ερμής είχε υπογράψει τις υποδειγματικές εισαγωγές, ακόμη και υπό την ένσταση για τον γλωσσικό «μοντερνισμό» που απέδιδε στον συγγραφέα). Γι’ αυτό και το διεθνές συνέδριο που πραγματοποιήθηκε πέρυσι τον Μάιο στην Καλαμάτα προς τιμήν του ομότιμου καθηγητή Νέων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μάς αφορά με μια έννοια που υπερβαίνει το ακαδημαϊκό επίπεδο. Ενας λόγος παραπάνω που η θεματική του συνεδρίου, το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, σε συνδιοργάνωση με το Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, επέστρεφε σε μια γνωστή άγνωστη εποχή. Εξού και ο τίτλος του: «Μα τι γυρεύουν οι ψυχές μας ταξιδεύοντας; Αναζητήσεις και αγωνίες των ελλήνων λογοτεχνών του Μεσοπολέμου (1918-1939)».

Η εποχή του Μεσοπολέμου

Πρόκειται, ως γνωστόν, για μια εποχή στην οποία η ποίηση του Μποντλέρ, οι γάλλοι παρακμιακοί και συμβολιστές γίνονται προνομιακό πεδίο αναφοράς για τους νέους έλληνες ποιητές, από τον Κώστα Ουράνη ώς τον Καρυωτάκη. Ο Γεώργιος Θεοτοκάς στο «Ελεύθερο πνεύμα» επιλέγει ως στόχο τον Καβάφη για να καταδικάσει το πνεύμα της παρακμής που κυριαρχεί στην ποίηση των νέων. Και φυσικά μέσα στη Γενιά του ’30 διαμορφώνονται τα ερεθίσματα που θα οδηγήσουν στα δύο Νομπέλ Λογοτεχνίας. «Οι ποιητές, οι πεζογράφοι, οι θεατρικοί συγγραφείς, οι δοκιμιογράφοι, οι κριτικοί, αλλά και οι καλλιτέχνες που αρχίζουν τότε να δημιουργούν βρίσκονται αντιμέτωποι με ποικίλα βασανιστικά ερωτήματα, τα οποία αφορούν, μεταξύ άλλων, τον ρόλο της λογοτεχνίας, τη θέση της στο κοινωνικό γίγνεσθαι, τη θέση της στον ευρωπαϊκό και στον παγκόσμιο χάρτη, την επικοινωνιακή της λειτουργία ή δυσλειτουργία, τις ιδεολογικές της παραμέτρους, τη σχέση της με τις άλλες τέχνες, αλλά και τη σχέση της τέχνης με την Ιστορία, όπως και τη σχέση του λογοτέχνη ή του καλλιτέχνη ως ατόμου με το κοινωνικό σύνολο. Παράλληλα, δοκιμάζονται εκφραστικοί τρόποι, ανασημασιοδοτούνται μορφικά στοιχεία, προβάλλονται αντιθετικοί προβληματισμοί, αρθρώνονται διάλογοι ανοιχτοί ώς τις μέρες μας» σημειώνουν οι επιμελήτριες Ελένα Κουτριάνου και Ελλη Φιλοκύπρου στην εισαγωγή του τόμου με τα πρακτικά του συνεδρίου, που αναμένεται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Νεφέλη στο τέλος Σεπτεμβρίου.

Στον τόμο συμμετέχουν συνολικά 30 νεοελληνιστές και πανεπιστημιακοί (αξίζει ίσως η αναφορά των «φιλοξενούμενων» Ντέιβιντ Ρικς και Ρόντρικ Μπίτον), ενώ η θεματολογία εκτείνεται από τον μοντέρνο χαρακτήρα της ποίησης του Ρώμου Φιλύρα ώς τη μνήμη της αρχαιότητας στο συνολικό έργο του Κοσμά Πολίτη και την αμφίθυμη σχέση του Γιώργου Σεφέρη με τον Περικλή Γιαννόπουλο.

«Η «Κρίσις…»»

Με την άδεια του εκδοτικού οίκου, δημοσιεύουμε ένα απόσπασμα από το κείμενο του Πίτερ Μάκριτζ με τίτλο «Από κρίση σε κρίση: η ελληνική μεσοπολεμική λογοτεχνία και εμείς»:

«…Στον ελληνικό Μεσοπόλεμο εκδόθηκαν λογοτεχνικά έργα με τίτλους όπως «Κρίσις…» και «Νέος με καλάς συστάσεις…». (Προσέξτε και στις δύο περιπτώσεις τη χρήση υποβλητικών αποσιωπητικών.) Πρόκειται για αφηγήματα σε πρώτο πρόσωπο που έχουν θέμα τον αγώνα ενός ανθρώπου να επιζήσει μέσα στη φτώχεια και την πείνα. Και τα δύο έργα επηρεάστηκαν από το περίφημο μυθιστόρημα «Η πείνα» του Κνουτ Χάμσουν. Στη νουβέλα του Αρκάδιο «Κρίσις…» (Θεσσαλονίκη 1934), ο ήρωας, ο οποίος μιλάει στον ενεστώτα, είναι έκτακτος δημόσιος υπάλληλος, με γυναίκα και παιδιά, που υποφέρει από οικονομική ανέχεια. Η απελπισία του αντισταθμίζεται από το κυνικό χιούμορ του. Ο επίκαιρος χαρακτήρας της νουβέλας του Αρκάδιο μαρτυρείται από το γεγονός ότι η «Κρίσις…» επανεκδόθηκε το 2013 και διασκευάστηκε από τον Αντώνη Παπαϊωάννου σε θεατρικό έργο, που παίχτηκε στο Ηράκλειο το 2015 με πρωταγωνιστή τον Βαγγέλη Λιοδάκη.

Στο «Νέος με καλάς συστάσεις…» του Λουκή Ακρίτα, το οποίο κυκλοφόρησε στην Αθήνα την επόμενη χρονιά, το 1935, ο ήρωας – ο οποίος μιλάει και αυτός στον ενεστώτα – είναι ένας μορφωμένος νέος Κύπριος που έχει μεταναστεύσει στην Αθήνα σε μάταιη αναζήτηση δουλειάς και βιώνει την πείνα, το κρύο και την απελπισία.

Και τα δύο έργα δείχνουν παραστατικά ότι η κρίση προσλαμβάνεται ως μόνιμη κατάσταση, ως σύνδρομο, ότι η κρίση δεν είναι μόνο συλλογική, οικονομική και πολιτισμική, αλλά είναι και κρίση ατομική, ψυχολογική και υπαρξιακή, η οποία μεταβάλλει τον πολίτη σε θύμα που υποφέρει από συμπλέγματα ανικανότητας και αποξένωσης.

Υπάρχουν και άλλα έργα πιο γνωστών πεζογράφων του Mεσοπολέμου, όπως το «Δαιμόνιο» του Θεοτοκά (1938), τα οποία μας μιλάνε σχεδόν σαν να γράφτηκαν σήμερα. Το «Δαιμόνιο» είναι ίσως το πιο επίκαιρο αφήγημα του Θεοτοκά λόγω του ότι εκεί ο συγγραφέας αναπαριστά τις καταστάσεις σε αποπολιτικοποιημένη και αποϊστορικοποιημένη μορφή, αντίθετα από την «Αργώ» (1933-1936) και τον «Λεωνή» (1940), τα οποία τοποθετούνται σε συγκεκριμένο ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο. Ο συγγραφέας θέτει έμμεσα το ερώτημα: μήπως τα εξαιρετικά προικισμένα μέλη της πολυτάλαντης οικογένειας Χριστοφή είναι θύματα των κοινωνικών και οικονομικών περιστάσεων ή έχουν κάποιες εγγενείς αδυναμίες που τα εμποδίζουν (με μία μοναδική εξαίρεση) να εκπληρώσουν τον σκοπό της ζωής τους; Οι διαφορές ανάμεσα στις σταδιοδρομίες των τριών αδελφών είναι επίκαιρες: η πλήρης αποτυχία του Ρωμύλου στην Ελλάδα αντιδιαστέλλεται ιδίως με την επιτυχία του Θωμά στο Παρίσι, καθώς ο τελευταίος εγκαταλείπει την πατρίδα του και απαρνείται την οικογένειά του. Ο διακεκριμένος επιστήμονας Θωμάς, για τον οποίο ο μόνος τρόπος να αξιοποιήσει το ταλέντο του είναι η μετανάστευση, μας θυμίζει τον Γεώργιο Παπανικολάου (1883-1962) – εφευρέτη του Pap Test – που είχε λαμπρή σταδιοδρομία στην Αμερική, όπου μετανάστευσε το 1913. Για να αναφέρω και άλλο ζεύγος πραγματικών παραδειγμάτων, από τον χώρο της μουσικής αυτή τη φορά: ο συνθέτης Νίκος Σκαλκώτας (1904-1949), παρ’ όλες τις εξαιρετικές σπουδές του στο Βερολίνο, έζησε αγνοημένος στην Ελλάδα και πέθανε πρόωρα, ενώ το 1936 ο μαέστρος Δημήτρης Μητρόπουλος (1896-1960) εγκαινίασε μια λαμπρή σταδιοδρομία στην Αμερική».